“A arte de bem velejar”

Mire que lle digo don Manoel! Que tamén eu fun aprendiz antes de mestre! E que antes de ocuparme do acoplamento en paralelo dos alternadores e outras minucias relacionadas coa electricidade no Mar de Labrador, moito xeito e moita volanta saíron das miñas mans na dorna do avó! Pero xa sabe don Manoel! Mudan os tempos e na súa mudanza torcen as vontades! Que veu a crise da pesca e a Andoriña do avó veuse na necesidade de prescindir de xente a bordo, e tiven que embarcar nun daqueles vapores vellos de casco de madeira, adaptados ás carreiras para ir faenar no Grand Sole, o “gransol” que diciamos nos. E todo o que sabiamos na pesca de litoral, de pouco serviu para faenar naquel mar furibundo, sempre encolerizado. E houbo moito que aprender; montes e moreas de cousas e cuestións, deixándose pernas e brazos, dedos e dedas, e aínda ás veces a vida, no aprendizaxe. Logo, alá polos sesenta, chegaron os barcos de ferro, coas chapas roblonadas como as do Bernardo Alfageme antes da desfeita, e logo os de chapa soldada que resistían mellor os pantocazos, e os arrastreiros.  E despois a integración de España no Mercado Común, para que, como dicía o vello chiste “os picos de Europa por fin estiveran en Europa”, arrear, agachar as orellas e cagar polas pernas abaixo permitindo o “esguace”[1]  da frota pesqueira!

A miña experiencia nun bou de altura foi terrible. Pasar de navegar con familiares e amigos e regresar a casa no mesmo día, a ter que lidar con capitán, patrón de pesca, mecánico naval, cociñeiro, contramestre, e dez mariñeiros, sendo eu o mais cativo de todos eles, e facer mareas de semanas senón de meses, non foi precisamente unha regalía! Tamén cambiou o reparto dos beneficios da pesca: do reparto “a quiñón” ao pago a xornal, escaso e ben diferente do que cobraba o contramestre ou o patrón. Da pesca de litoral, artesanal e baseada nunha colaboración entre patróns e mariñeiros, e cunha distribución equitativa dos beneficios, pasamos á pesca industrial en barcos con propulsión mecánica e unhas artes de pesca que esquilmaban os recursos. Conforme medraran os cartos investidos na embarcación e nos aparellos, as relacións laborais era máis desiguais, as condicións de traballo máis duras, e a repartición dos beneficios do traballo máis inxusta. Pero era o que había! E como dicía o poema:

Continuamente vemos novidades,

Diferentes em tudo da esperança:

Do mal ficam as mágoas na lembrança,

E do bem (se algum houve) as saudades.

Recordo como un pesadelo os meus primeiros días en alta mar.

-  Aferrar cois, arranxar as bataiolas e lampacear[2] o sollado! -berrábanos o contramestre.

E nos a procurar que cousa era iso de aferrar un coi, onde estaban as bataiolas, e que era o que nos pedía que fixeramos co sollado! E despois de tanto traballo inútil, mazado coma un polbo  e canso coma un raposo vello corrido dos cans, ter que deitarse nun catre de lona sucio como o pau dun galiñeiro, entre un mariñeiro vello que non deixa de roncar como un bárbaro e outro novo ao que fermentáronlle a fabas no bandullo e non deixaba de aliviar a presión a base de flatulencias e ventosidades de indescritible alcatreo. Se difícil é conciliar o sono, máis complexo aínda é o conservar; o renxido das táboas do barco ao golpear das ondas, as pisadas das ratas movéndose pola bodega, as algaradas do cambio de garda, os que se levantan para ir ao beque[3] a facer as súas necesidades, o picar da campá cada hora, non deixan durmir máis que a aqueles aos que os moitos anos de experiencia ensinaron a distinguir eses sons habituais dos sinais de perigo. E cando chegamos a porto aínda foi peor! Xa non tiñamos o bater da máquina e o renxer das madeiras, certo é!, pero garda reducida val dicir máis mariñeiros deitados, e a máis mariñeiros máis ventosidades e máis pestilencia de orixes diversas, menos ventilación e menos aire a repartir, máis toses e gargallos, máis entradas e saídas, máis ruídos en xeral e en particular, e menos espazo, que xa o tiñamos pequeno coa metade da tripulación de garda, para estar deitados, durmidos ou intentando durmir.

Pero mire que lle digo don Manoel! Que non é iso do que queríalle falar hoxe, senón do meu compañeiro no Andoriña! Alcides, o Portugués, o home que, deixando aparte o meu avó, mais me ensinou do que el chamaba a “arte de bem velejar”, que inclúe saber facer unha virada por redondo, a fiar escotas diante dun refacho forte, e canto podes cinguir contra o vento cando navegas de bolina sen caer na zona morta [4].

O avó tiña ao Alcides en grande estima, porque por riba de moi bo mariñeiro, era home traballador e moi de fiar. “Malia ás súas ideas”, engadía rosmón o avó. Alcides, ademais das calidades citadas, tiña un valor engadido que era unha alfaia de extraordinario valor para un home tan túzaro como era o meu avó: un arte especial para relear, aínda que fose dez minutos, polo prezo dunha patela de xouba. Arte que, por certo, disque herdou a miña nai Peregrina por vía de aprendizaxe e máis de boa disposición natural.

Alcides era sempre o primeiro en chegares ao reparto do quiñón; e non por aquilo de “quen chega tarde nin oe misa nin come carne” senón porque tiña a súa casa un pouco máis lonxe que ao resto dos tripulantes da dorna; que el non tiña a casa en Bouzas senón na Redomeira, alá no Calvario, no que chamaban a Pequena Rusia. Aos compañeiros non lles molestaba tales presas e comprendían sen esforzo o afán por levar a casa o máis cedo posible a parte que lle tocaba do froito dos afáns de todos, que non outra cousa é o quiñón! O certo é que o Alcides tiña tan bo natural, alegre e sempre atento ás necesidades dos demais, que con toda xente levábase ben. Se sería bo rapaz que ata as peixeiras coas que máis regateaba eran súas seareiras! Portugués, por aquí, Portugués por alá, que ningunha delas o chamaba por outro nome! De feito non se lle coñecía outra inimizade que co Marcial un oficinista do Pósito de Bouzas-Vigo que fora moi de esquerdas coa República e cambiara á camisa azul nos primeiros días do golpe, actitude esta de moito proveito xa que valeulle un posto de inspector de pesca na confraría de Pescadores.

Non sei se sabe don Manoel, que os pósitos eran unhas asociacións de armadores e mariñeiros, herdeiras directas dos antigos gremios de mareantes, que tiñan como propósito principal controlar a venda de peixe e mellorar a capacidade de negociación dos pescadores diante dos grandes compradores en xeral, e das conserveiras en particular. Co establecemento da ditadura franquista, os sindicatos foron ilegalizados, a maior parte das asociacións confesionais existentes reestruturadas, e os pósitos transformados en Confrarías obrigatoriamente adscritas ás parroquias.

Nada houbera pasado se o Marcial fora xente de ben, pero a camisa azul é como a gorra de prato: se algunha neurona hai debaixo da gorra, murcha baixo dela; e se algunha fibra de humanidade hai debaixo da camisa azul, esvaece. E a vella complicidade co Alcides na afiliación ao Comité Rexional de Obreiros da Industria Pesqueira de Galicia e Similares, virou en asañada persecución, que a lingua do amigo malo, corta máis que un machado. O feito máis cativo, a circunstancia máis normal, eran razóns abondo para dar parte á parella da garda Civil. Parella que por certo, en palabras do cabo, “non lle facía o máis puto caso”. Marcial fora no seu tempo ateo militante, e o primeiro en facer mofa e escarnio das ridiculeces de santos e virxes, padróns e padroas; o que non foi atranco, dificultade ou impedimento para acusar ao Alcides na parroquia, que o Portugués non respectaba o xaxún nin a abstinencia dos venres. Cousa absurda onda as haxa nun mariñeiro, que se algunha carne entraba na nosa boca era a do peixe, que a do porco ou o vacún estaban lonxe do noso poder adquisitivo. E así sempre o Marcial intentando molestar, xiringar e enfastiar ao Alcides; sempre pinchando e sempre pinchando no óso.

Pero “cántaro que moitas veces vai á fonte ou deixa no camiño a asa ou a fronte” e o home que me ensinou a “arte de bem velejar” no mar, non soubo facer tal coa súa vida. E mire que lle digo, don Manoel! Des que deixara o meu traballo na Andoriña do avó para embarcar cara ao Gran Sol, perdera moito contacto cos preitos e querelas de Marcial e Alcides, pero nun dos meus retornos a Bouzas ao rematar dunha marea, comendo na casa coa miña nai caeu a noticia como un lóstrego.

- Sabes o do Alcides? −preguntoume Peregrina, mentres servía o caldo.

-  Que foi? Está malo? −respondinlle entre grolo e grolo do delicioso beberaxe.

-  Ben non ha de estar, que o levaron detido para Portugal.

-  Maldito Marcial! Ao fin saíu coa súa!

- Non sei se o Marcial tivo ou non que ver co asunto, que “rifan os ladróns e descóbrense os roubos”. Pero a cousa vai de bigamia. Disque o Alcides tiña muller e fillos tamén en Portugal!

Probe Alcides! Perdeuse por non saber dicir que non! Porque a “arte de bem velejar” tamén debera ser no seu caso, sabendo o que só el sabía, o seguir dando largas á muller coa que convivía na chabola da Redomeira, e non atender ás súas razóns e pasar como un parvo pola igrexa á que era tan pouco afeccionado.

A que casa cun casado,

Xa ten gana de casar!

Fol que xa foi sacudido,

miña queridiña, fariña non dá.

 

---

Nota [1]: A palabra “esguace”, non recollida pola RAG, procedente do italiano sguazare e o castelán desguazar, fai referencia como a acción e resultado de despezar, desarmar, desfacer ou desmantelar calquera tipo de vehículo ou de calquera artefacto para usala como chatarra. Entre os anos 2010 a 2015 o Goberno da Xunta destinou máis de 83,6 millóns de euros á “paralización definitiva da actividade pesqueira”, eufemismo detrás do que agachar o feito do seu desmantelamento imposto pola UE.

[2] A “bataiola”, termo non recollido no dicionario da RAG, como sempre tan allea aos termos mariñeiros  a unha especie de varanda dobre de madeira, firme ou  levadiza que encaixada en candeeiros de ferro corre as bordas do buque, gardando no seu paralelismo a distancia do espesor do costado ou pouco máis en cuxo oco se colocan de día os  cois da mariñeiría e tropa. No pasado as  bataiolas compoñíanse dunhas redes suxeitas polos mencionados  candeeiros de ferro e nelas formábanse  parapetos cos bagaxes da tripulación. Habíaas na cara de proa da toldilla e na popa das  cofas. Tamén chamábanse antepeito porque nas paraxes onde este era o seu principal obxecto servían para que a xente non caese ao mar. Pola súa banda “lampacear” quer dicir pasar o “lampazo” unha especie de fregona.

[3] O termo “beque” tampouco figura no dicionario da RAG. Si no Estraviz, pero soamente coas acepcións de 1) Parte mais avanzada que forma a parte alta da proa dos navíos antigos e 2) Nariz grande. Falta o único que permanece vivo na fala dos mariños: nos barcos, retrete da mariñeiría.

[4] O termo bolina deriva do inglés bowline que é o nó que nos chamamos ás de guía, que se usa nas embarcacións de relinga para amarrar a vela na proa cando vas cinguindo contra o vento.