Clientes habituais e outras xentes peculiares. (3)

(Fala dona Lola)

Escoite e verá don Paio! Seica lle gustaron os contos dos personaxes do meu barrio da Estación! O certo é que quedaron na miña memoria moitas daquelas xentes que, como avelaíñas en torno da luz, pululaban arredor da tenda de Eulalia.

Hai xentes das que pouco sei, porque pouco souben. Son só unha imaxe, como a dunha unha foto vella ou un cacho de película, sempre en branco e negro. E vexo á señora Ascensión, a augardenteira de Tomiño, traendo ás garrafas de resolio, feito co augardente, azucre, canela en rama, anís, pel de laranxa e de limón, e herbas aromáticas, á taberna do Toñeco. Ao señor Urbano, sempre enfadado coa súa muller porque “lle saíra un pouco puta”, cada vez máis enzoufado na taberna e parando menos por casa, borracho e camorrista, pero coma a auga da tronada: moita auga en pouco tempo e non se aproveita nada. E recordo ós carreteiros da Estación, man sobre man o máis do día, ata que viña algún tren ou algunha persoa que quería facer unha mudanza. Como o “Andalú”, que fora padioleiro no exército da República, ou o Mario, que fora porteiro do Sporting de Xixón ata que deuse ao alcohol; ou ás avesas!; que deuse ao alcohol porque xa non era porteiro do Sporting. Mario xogaba ao fútbol cos rapaces do barrio cando non tiña faena levando cousas de carreteiro, e era cousa de ver o seu arte defendendo a improvisada portería, que a xente que baixaba por Urzáiz paraba na varanda da Estación a mirar como se estiraba nunha “palomita” para coller un balón ben colocado.

E o Marcelo, vixiante no serradoiro do Puxeiros que chegaba moi de mañanciña á tenda e pasaba por diante de tódalas mulleres que estaban agardando a súa quenda para ser atendidas, e se algunha tiña a ousadía de rosmar algo, aínda que fora polo baixiño, lle espetaba en toda a cara: “Cala muller que calada estás máis ghuapa!”. E a “Vitrasa, unha muller do oficio, na que calquera podía montar por unha peseta, o prezo do autobús do que tomaba o nome. Ou a Madama do “Bar dos Naciones” ao que os do barrio engadían sempre “putas a montones”, que quedara mancada por mor da malleira que lle dera o seu proxeneta, e ía en cadeira de rodas.

Uxía era de Corcubión e facía unha empanada de congro de sete estralos, que vendía na tenda da Perla, e na taberna que fora dos pais de Xesús Alonso Montero, o Recreo! Completaba o seu minguado negocio coa venta duns bisos de nailon que traía de estraperlo. Como boa muller de mar era calmada ata que non lle daba un vento! Cando, por poñer un exemplo, algunha das clientas da tenda finxía unhas bágoas polo pasamento daquela ou daquela outra muller, que tanto lles tiña, viraba nun trebón que cuspíalles con desprezo:

-   Cómpre ocuparse das persoas cando están vivas, que agora o chorar todos son mocos!

E recordo a tres dos tolos que exercían de tal na cidade: Martinico, Pepiño Tula e Angelito. Martinico era un bendito, manso e amigable, que falaba con todo dios, mentres que Pepiño Tula, era xusto ás avesas: sempre berrando alporizando dun xeito que metía medo. Disque Pepiño Tula era fillo dun paseado, e que se nunca fora moi normal, coa traxedia do seu pai xa enlouquecera definitivamente. Pepiño tiña a cara moi roiba de cara e baixaba do  Calvario dando gritos e recollendo todo canto “Faro” vía. Finalmente estaba o Angelito, o que tiña máis perigo dos tres para as rapazas. Angelito era un obseso sexual, sempre presto a roubar contactos con toda canta carne de muller se lle puxera aos alcances, e agardaba a que o tranvía estivera cheo de xente para subir a fregarse contra das mozas, e se a ocasión era propicia botarlle ás mans aos peitos.

Pero pasando revista ás miñas lembranzas, don Paio, estoume a decatar que deixeille sen rematar a historia da

Flor a filla do Xaquín do Quinteiro.

Segundo souben moitos anos despois, Flor, a filla do Xaquín e da Morena, fora xa de cativa unha rapaza moi boa, moi intelixente e moi guapa. Tan intelixente e estudosa que Xaquín, o seu pai, a mandara interna ó Colexio da Compañía de María, na rúa Virxe da Cerca de Compostela, o que daquela supuña un esforzo económico importante. Xaquín pensaba que os cartos non eran gastados senón invertidos, e máis cando tódalas súas reticencias contra da educación confesional esvaecéronse como o fume cando a directora faloulle do ideario do colexio en relación co papel da muller na vida: "Insistir nunha educación que axude, especialmente á muller privada de toda posibilidade, a crecer en todas as súas potencialidades e a comprometerse na transformación da sociedade".

O asasinato do Xaquín nas fragas do Farelo acabou con tódalas esperanzas de Flor de ingresar na Universidade. O serradoiro foi requisado polos novos mandadores da vila, eses que sempre gobernaran pero que ninguén elixira, e as fontes de financiación dos estudos de Flor desvanecéronse. Flor tivo que deixar Compostela e regresar ó Quinteiro para aprender a gaña-la vida turrando do legón. E aturando á súa nai, cousa que tamén tiña o seu martiroloxio!

Cando Flor estaba a piques de facer os dezasete anos recibiu a carta dun familiar de Bos Aires invitándolle a emigrar á República Arxentina. Flor recibiu a oferta cunha grande ilusión; calquera lugar sería mellor que aquela vila gris de babuxa e orballo, onde todas as miradas  a sinalaban como filla dun “roxo”. Flor embarcou en Vigo no vapor Córdoba, un buque de carga adaptado para o transporte de 26 pasaxeiros en camarotes de primeira clase, e oitocentos emigrantes amoreados en espazos ateigados de liteiras de tres camas.

Dicían no meu tempo que tres sectores de negocio, complementarios entre eles, estaban en mans da comunidade galega na Arxentina: a hostalería, as fabricas de colchóns e a prostitución. E Flor, como moitas outras da súa idade e circunstancia, veu a dar nas poutas dun familiar sen escrúpulos que vendeu a súa virxindade a un xerifalte do goberno. Despois disto todo era costa abaixo, pero Flor era unha rapaza lista, á que sempre lle gustara moito ler, e que tiña moita conversa, polo que en pouco tempo prosperou en tal actividade, chegando a ser a protexida do importante político que fora o seu primeiro violador, ao que, a máis de moitas falsas promesas, conseguiu raspiñar uns poucos cartos, abondo como para volver á súa terra como unha señora.

De Vigo saíu e a Vigo volveu. A visitar á tía Amparo; é dicir á miña nai. Flor trae con ela unha maleta chea de roupa interior, que é como un cofre dos tesouros para min e a miña irmá pequena, que asistimos coa boca aberta á exhibición do seu contido.

-  Collede o que queirades -nos di Flor. E nos ollamos para a nosa nai.

-  E vostede, tía Amparo! Colla tamén o que queira.

E tras moito porfiar, a nosa nai colle unha bata de casa e nos deixa coller a nos un par de xogos de sostén e braga. Roupa que, por certo, nunca chegamos a estear. Porque algunha lingoreteira foille co conto á miña nai de que a Flor está a montar unha “barra americana” en Vigo, e a ver se está buscando traballadoras para tal lugar de perdición! Así que a miña nai que tiña moi en conta as rexoubas e maledicencias da xente, foi dando desplantes a Flor, que deixou de vir pola nosa casa. E nos quedamos sen o santo nin a esmola.

E hoxe, recordando aquela afoutada muller, despido o conto dicindo como o Marcos, ese amigo seu que nunca leva nin un peso no peto para pagar o viño que bebe:

Eu brindo polas mulleres

que saben vivir sen tino!

E brindo porque esta noite,

un amigo paga o viño.

“A arte de bem velejar”

Mire que lle digo don Manoel! Que tamén eu fun aprendiz antes de mestre! E que antes de ocuparme do acoplamento en paralelo dos alternadores e outras minucias relacionadas coa electricidade no Mar de Labrador, moito xeito e moita volanta saíron das miñas mans na dorna do avó! Pero xa sabe don Manoel! Mudan os tempos e na súa mudanza torcen as vontades! Que veu a crise da pesca e a Andoriña do avó veuse na necesidade de prescindir de xente a bordo, e tiven que embarcar nun daqueles vapores vellos de casco de madeira, adaptados ás carreiras para ir faenar no Grand Sole, o “gransol” que diciamos nos. E todo o que sabiamos na pesca de litoral, de pouco serviu para faenar naquel mar furibundo, sempre encolerizado. E houbo moito que aprender; montes e moreas de cousas e cuestións, deixándose pernas e brazos, dedos e dedas, e aínda ás veces a vida, no aprendizaxe. Logo, alá polos sesenta, chegaron os barcos de ferro, coas chapas roblonadas como as do Bernardo Alfageme antes da desfeita, e logo os de chapa soldada que resistían mellor os pantocazos, e os arrastreiros.  E despois a integración de España no Mercado Común, para que, como dicía o vello chiste “os picos de Europa por fin estiveran en Europa”, arrear, agachar as orellas e cagar polas pernas abaixo permitindo o “esguace”[1]  da frota pesqueira!

A miña experiencia nun bou de altura foi terrible. Pasar de navegar con familiares e amigos e regresar a casa no mesmo día, a ter que lidar con capitán, patrón de pesca, mecánico naval, cociñeiro, contramestre, e dez mariñeiros, sendo eu o mais cativo de todos eles, e facer mareas de semanas senón de meses, non foi precisamente unha regalía! Tamén cambiou o reparto dos beneficios da pesca: do reparto “a quiñón” ao pago a xornal, escaso e ben diferente do que cobraba o contramestre ou o patrón. Da pesca de litoral, artesanal e baseada nunha colaboración entre patróns e mariñeiros, e cunha distribución equitativa dos beneficios, pasamos á pesca industrial en barcos con propulsión mecánica e unhas artes de pesca que esquilmaban os recursos. Conforme medraran os cartos investidos na embarcación e nos aparellos, as relacións laborais era máis desiguais, as condicións de traballo máis duras, e a repartición dos beneficios do traballo máis inxusta. Pero era o que había! E como dicía o poema:

Continuamente vemos novidades,

Diferentes em tudo da esperança:

Do mal ficam as mágoas na lembrança,

E do bem (se algum houve) as saudades.

Recordo como un pesadelo os meus primeiros días en alta mar.

-  Aferrar cois, arranxar as bataiolas e lampacear[2] o sollado! -berrábanos o contramestre.

E nos a procurar que cousa era iso de aferrar un coi, onde estaban as bataiolas, e que era o que nos pedía que fixeramos co sollado! E despois de tanto traballo inútil, mazado coma un polbo  e canso coma un raposo vello corrido dos cans, ter que deitarse nun catre de lona sucio como o pau dun galiñeiro, entre un mariñeiro vello que non deixa de roncar como un bárbaro e outro novo ao que fermentáronlle a fabas no bandullo e non deixaba de aliviar a presión a base de flatulencias e ventosidades de indescritible alcatreo. Se difícil é conciliar o sono, máis complexo aínda é o conservar; o renxido das táboas do barco ao golpear das ondas, as pisadas das ratas movéndose pola bodega, as algaradas do cambio de garda, os que se levantan para ir ao beque[3] a facer as súas necesidades, o picar da campá cada hora, non deixan durmir máis que a aqueles aos que os moitos anos de experiencia ensinaron a distinguir eses sons habituais dos sinais de perigo. E cando chegamos a porto aínda foi peor! Xa non tiñamos o bater da máquina e o renxer das madeiras, certo é!, pero garda reducida val dicir máis mariñeiros deitados, e a máis mariñeiros máis ventosidades e máis pestilencia de orixes diversas, menos ventilación e menos aire a repartir, máis toses e gargallos, máis entradas e saídas, máis ruídos en xeral e en particular, e menos espazo, que xa o tiñamos pequeno coa metade da tripulación de garda, para estar deitados, durmidos ou intentando durmir.

Pero mire que lle digo don Manoel! Que non é iso do que queríalle falar hoxe, senón do meu compañeiro no Andoriña! Alcides, o Portugués, o home que, deixando aparte o meu avó, mais me ensinou do que el chamaba a “arte de bem velejar”, que inclúe saber facer unha virada por redondo, a fiar escotas diante dun refacho forte, e canto podes cinguir contra o vento cando navegas de bolina sen caer na zona morta [4].

O avó tiña ao Alcides en grande estima, porque por riba de moi bo mariñeiro, era home traballador e moi de fiar. “Malia ás súas ideas”, engadía rosmón o avó. Alcides, ademais das calidades citadas, tiña un valor engadido que era unha alfaia de extraordinario valor para un home tan túzaro como era o meu avó: un arte especial para relear, aínda que fose dez minutos, polo prezo dunha patela de xouba. Arte que, por certo, disque herdou a miña nai Peregrina por vía de aprendizaxe e máis de boa disposición natural.

Alcides era sempre o primeiro en chegares ao reparto do quiñón; e non por aquilo de “quen chega tarde nin oe misa nin come carne” senón porque tiña a súa casa un pouco máis lonxe que ao resto dos tripulantes da dorna; que el non tiña a casa en Bouzas senón na Redomeira, alá no Calvario, no que chamaban a Pequena Rusia. Aos compañeiros non lles molestaba tales presas e comprendían sen esforzo o afán por levar a casa o máis cedo posible a parte que lle tocaba do froito dos afáns de todos, que non outra cousa é o quiñón! O certo é que o Alcides tiña tan bo natural, alegre e sempre atento ás necesidades dos demais, que con toda xente levábase ben. Se sería bo rapaz que ata as peixeiras coas que máis regateaba eran súas seareiras! Portugués, por aquí, Portugués por alá, que ningunha delas o chamaba por outro nome! De feito non se lle coñecía outra inimizade que co Marcial un oficinista do Pósito de Bouzas-Vigo que fora moi de esquerdas coa República e cambiara á camisa azul nos primeiros días do golpe, actitude esta de moito proveito xa que valeulle un posto de inspector de pesca na confraría de Pescadores.

Non sei se sabe don Manoel, que os pósitos eran unhas asociacións de armadores e mariñeiros, herdeiras directas dos antigos gremios de mareantes, que tiñan como propósito principal controlar a venda de peixe e mellorar a capacidade de negociación dos pescadores diante dos grandes compradores en xeral, e das conserveiras en particular. Co establecemento da ditadura franquista, os sindicatos foron ilegalizados, a maior parte das asociacións confesionais existentes reestruturadas, e os pósitos transformados en Confrarías obrigatoriamente adscritas ás parroquias.

Nada houbera pasado se o Marcial fora xente de ben, pero a camisa azul é como a gorra de prato: se algunha neurona hai debaixo da gorra, murcha baixo dela; e se algunha fibra de humanidade hai debaixo da camisa azul, esvaece. E a vella complicidade co Alcides na afiliación ao Comité Rexional de Obreiros da Industria Pesqueira de Galicia e Similares, virou en asañada persecución, que a lingua do amigo malo, corta máis que un machado. O feito máis cativo, a circunstancia máis normal, eran razóns abondo para dar parte á parella da garda Civil. Parella que por certo, en palabras do cabo, “non lle facía o máis puto caso”. Marcial fora no seu tempo ateo militante, e o primeiro en facer mofa e escarnio das ridiculeces de santos e virxes, padróns e padroas; o que non foi atranco, dificultade ou impedimento para acusar ao Alcides na parroquia, que o Portugués non respectaba o xaxún nin a abstinencia dos venres. Cousa absurda onda as haxa nun mariñeiro, que se algunha carne entraba na nosa boca era a do peixe, que a do porco ou o vacún estaban lonxe do noso poder adquisitivo. E así sempre o Marcial intentando molestar, xiringar e enfastiar ao Alcides; sempre pinchando e sempre pinchando no óso.

Pero “cántaro que moitas veces vai á fonte ou deixa no camiño a asa ou a fronte” e o home que me ensinou a “arte de bem velejar” no mar, non soubo facer tal coa súa vida. E mire que lle digo, don Manoel! Des que deixara o meu traballo na Andoriña do avó para embarcar cara ao Gran Sol, perdera moito contacto cos preitos e querelas de Marcial e Alcides, pero nun dos meus retornos a Bouzas ao rematar dunha marea, comendo na casa coa miña nai caeu a noticia como un lóstrego.

- Sabes o do Alcides? −preguntoume Peregrina, mentres servía o caldo.

-  Que foi? Está malo? −respondinlle entre grolo e grolo do delicioso beberaxe.

-  Ben non ha de estar, que o levaron detido para Portugal.

-  Maldito Marcial! Ao fin saíu coa súa!

- Non sei se o Marcial tivo ou non que ver co asunto, que “rifan os ladróns e descóbrense os roubos”. Pero a cousa vai de bigamia. Disque o Alcides tiña muller e fillos tamén en Portugal!

Probe Alcides! Perdeuse por non saber dicir que non! Porque a “arte de bem velejar” tamén debera ser no seu caso, sabendo o que só el sabía, o seguir dando largas á muller coa que convivía na chabola da Redomeira, e non atender ás súas razóns e pasar como un parvo pola igrexa á que era tan pouco afeccionado.

A que casa cun casado,

Xa ten gana de casar!

Fol que xa foi sacudido,

miña queridiña, fariña non dá.

 

---

Nota [1]: A palabra “esguace”, non recollida pola RAG, procedente do italiano sguazare e o castelán desguazar, fai referencia como a acción e resultado de despezar, desarmar, desfacer ou desmantelar calquera tipo de vehículo ou de calquera artefacto para usala como chatarra. Entre os anos 2010 a 2015 o Goberno da Xunta destinou máis de 83,6 millóns de euros á “paralización definitiva da actividade pesqueira”, eufemismo detrás do que agachar o feito do seu desmantelamento imposto pola UE.

[2] A “bataiola”, termo non recollido no dicionario da RAG, como sempre tan allea aos termos mariñeiros  a unha especie de varanda dobre de madeira, firme ou  levadiza que encaixada en candeeiros de ferro corre as bordas do buque, gardando no seu paralelismo a distancia do espesor do costado ou pouco máis en cuxo oco se colocan de día os  cois da mariñeiría e tropa. No pasado as  bataiolas compoñíanse dunhas redes suxeitas polos mencionados  candeeiros de ferro e nelas formábanse  parapetos cos bagaxes da tripulación. Habíaas na cara de proa da toldilla e na popa das  cofas. Tamén chamábanse antepeito porque nas paraxes onde este era o seu principal obxecto servían para que a xente non caese ao mar. Pola súa banda “lampacear” quer dicir pasar o “lampazo” unha especie de fregona.

[3] O termo “beque” tampouco figura no dicionario da RAG. Si no Estraviz, pero soamente coas acepcións de 1) Parte mais avanzada que forma a parte alta da proa dos navíos antigos e 2) Nariz grande. Falta o único que permanece vivo na fala dos mariños: nos barcos, retrete da mariñeiría.

[4] O termo bolina deriva do inglés bowline que é o nó que nos chamamos ás de guía, que se usa nas embarcacións de relinga para amarrar a vela na proa cando vas cinguindo contra o vento.