Historia e memoria.

Mire que lle digo don Manoel! Ben sei do que me fala, que tamén eu antes da súa feliz e oportuna chegada a esta nosa taberna do Mincha tiña a sensación de que todo canto dicía nesta improvisada ágora era coma se o tirara nun pozo. Por iso entendo moi ben esa sensación da que me fala, de estar a escribir para ninguén, de pensar para ninguén, de loitar para ninguén, de pintar para ninguén! Aínda que nisto último, ben me pode crer, no pouco ao que chega o meu gusto e entendemento nestas materias, eses debuxos e pinturas que ven de amosarme non están nada mal!

Xa sei que a vostede non lle gusta nada, e que considera que é de mala educación falar con exceso de se mesmo. E digo eu que se tal fora certo, don Manoel, eu debo ser na súa consideración moi maleducado, porque o certo é que sempre ando a darlle a roncha coa miña teima de botar sentenzas coa mesma naturalidade que a fonte bota auga! E se tal é o caso, e debo confesar tal pecado, terá tamén vostede que recoñecer don Manoel, que non é miña a totalidade da infracción, e que boa parte da culpa é da súa complicidade, do bo escoitador que sempre é, caladiño como un furelo e intentando agachar baixo da mesa ese caderno de tapas negras onde toma ás súas notas; que ben se sabe que a memoria é fráxil.

Ben digo que a memoria é fráxil! Aínda que, por sorte para nos, non tan fráxil como gustaríalles a algúns! Que moito estorba a memoria vivida na construción dun relato do pasado aquelado aos seus intereses de crase! Que a historia non é imparcial, senón un arma ideolóxica coa que impoñer unha certa organización da sociedade, ben o saben os militantes dos movementos memorialistas, empeñados nunha loita, que ven a ser coma a das formigas contra dos rinocerontes, pola construción de espazos de participación cidadá na política cotián. Pois, a quen vas encomendar a loita pola túa verdade? Aos profesionais da política cuxo interese primordial é conservar o seu choio?

Na miña mocidade tiven un amigo que, coma min, cometera o delito de ter un pai anarquista. Floreal tiña por nome, e por unhas e outras razóns a vida foi moito máis dura con el do que foi comigo. Que Floreal non quixo embarcarse, que, dicía el, nin tiña xeito para ás faenas do mar nin carácter para vida tan arriscada, esquecendo que para xentes coma nos naqueles días de persecución, o saír pola bocana da ría era tanto coma deixar atrás a ditadura da terra para vivir na república do mar. Por se fora pouca a desgraza, Floreal, que sufrira dende ben cativo a persecución da rapazada pola súa condición de efeminado, veu como tódolos seus esforzos de adoptar unha aparencia externa de “normalidade” fracasaban estrepitosamente contra do “alzamento”, e como algúns dos que no pasado xogaran con el a xogos prohibidos, participaban no seu escarnio público, no parque da Alameda, agachados detrás da camisa azul da falanxe. Marica, maricón!, gritábanlle un e outro día. E bo sería se as cousas pararan aí! Porque un día tunda e outra malleira, que petar no diferente era doce obriga para os virís cidadáns da “Nova España”, e servía ben para acalar o medo de sermos un pouco coma eles!

A condición sexual do probe Floreal foi o delito que pagou cunha vida enteira de represión e escravitude, de traballos escravizantes dos que podía ser despedido sen outro motivo que ningún, condenado á miseria absoluta por unha falta que soamente estaba na mente da xente de orde e “bo siso”.

E o que tiña que chegar, chegou! Un día, don Manoel, arribei dunha daquelas largas mareas do Gran Sol, e ao entrar na taberna do Mincha alguén, sabedor do apego que tiña polo probe Floreal, contoume que ían alá un par de semanas que aparecera morto no palco da música da Alameda. E digo eu: que aparecera morto, non! Morreu de morte matada! Que o mataron a fame, a humillación, as malleiras e tundas! E a indiferenza da xente, que hai máis vítimas da ditadura que as que están nas cunetas!

Sen a Memoria quen recordaría agora as moreas de persoas doutras orientacións sexuais xulgadas e condenadas como vagos, delincuentes e perigosos? Quen a práctica totalidade das mulleres encerradas no seu fogar, subxugadas ao seu home e sen liberdade nin para asinar un contrato laboral? Quen aos miles o decenas de miles de bebés roubados nos cárceres ás mulleres republicanas, aos mestres depurados, aos sindicalistas expulsados dos seus empregos, aos militantes clandestinos asasinados? Como chegariamos a saber que as torturas e os malos tratos eran moeda de uso cotián na totalidade das comisarías e centros de detención do territorio nacional? Quen lembraría que o estado de guerra estivo vixente ata 1948, ou que para facer fronte ás “inexistentes” mobilizacións obreiras e estudantís o franquismo declarou ata 11 estados de excepción?

E mire que lle digo don Manoel! A resposta a tanta mentira é a memoria. A única resposta. E a supervivencia desa memoria, da memoria das vítimas da historia, constitúe unha tarefa social fundamental, pois é a garantía para esa parte da cidadanía que reclama xustiza, reparación e verdade en relación con feitos violentamente borrados, obrigadamente esquecidos e torticeiramente terxiversados, de supervivencia da verdade afogada polas narrativas hexemónicas dos usurpadores do poder.

Por moito que procuraran

escribir de novo a historia,

mentres quede un so de nos

non se borrará a memoria.

Tradición e xenealoxía.

 Mire que lle digo don Manoel! Que fai vostede moi ben! Que xa era tempo que deixara de lado os “idiófonos”, “membráfonos” e aínda “cotidiáfonos” para atreverse con cousas de máis tonalidade e afinación. Que sacudir, percutir, refregar, para obter unha nota única está moi ben, pero moito mellor cando con dita actividade obtemos unha maior riqueza melódica e aínda harmónica. Como defensor da gaita, en cuxa execución sabe que me movo como peixe fora da auga, non lle vou a encomiar o gusto de escoller a  zanfona para as súas primeiras incursións no mundo da melodía, porque xa sabe polo noso común amigo don Anxo, que terá que estar releando co instrumento mentres o resto dos músicos toman un viño ou unha cervexa, pero ben certo é que dos covardes non hai nada escrito, e a oferta de don Aleixo non era doada de rexeitar. Aínda máis: unha e outra teñen sonoridades semellantes, constrúen a melodía riba dunha ou dúas notas pedais, e son tan doadas de afinar que disque gaiteiro e zanfonista pasan a metade da vida afinando e a outra metade tocando desafinados. Finalmente teño que recoñecer que o seu instrumento é máis axeitado para interiores, sendo a práctica do meu soamente adecuada para grandes espazos deshabitados.

Contoume un día don Evaristo González, máis coñecido por Evaristo de Sela, cliente ocasional desta taberna, que no canto VI da Ilíada, Homero relata o encontro entre Glauco o troiano e Diomedes o aqueo. Glauco era fillo de Hipóloco e neto de Belerofonte. Falando, falando caeron na conta de que as súas familias estaban unidas polos lazos da hospitalidade, porque  Belerofonte, o avó de  Glauco, fora recibido como hóspede na casa do avó de Diomedes, Eneo. Homero recolle en fermosos hexámetros a resposta que Glauco da ao interese de Diomedes pola súa xenealoxía:

Ou ti, tidida, o do ánimo grande! por que da liñaxe preguntas?

Como da xeración das follas, así é a do home.

Unhas o vento bótaas por terra; mais outras o bosque

fai brotar  verdeando ao tornar a  xentil primavera.

Tal a liñaxe do home: uns nacen, extínguense outros.

Para Glauco a liñaxe dos homes non ten apenas importancia. É tan pouca cousa como a follaxe caduca do bosque na que morre unha xeración e nace outra. Sostén Homero por boca de Glauco que somos fillos dunha primavera e seremos vítimas dun outono ou dun inverno. Efémeros, perecedoiros, mortais. Como as follas, que brotan verdes na primavera, manteñen o seu verdor no verán, murchan no outono e son arrincadas polo vento e podrecen confundidas coa terra mesma no inverno. Mentres Diomedes sostén a vixencia do culto á nobreza de sangue, propia da aristocracia, Glauco, máis achegado á natureza, sostén que o importante non é a árbore na que nazas senón o froito que sexas.

E mire que lle digo don Manoel! Que mellor aportación á tradición galega que a de don Evaristo? Achegar á nosa fala a Ilíada e a Odisea! Desertor da barbarie do exército fascista aos inicios mesmos do golpe de estado; condenado a cadea perpetua que sufriu nun fato de cárceres e centros disciplinarios ata lle ser conmutada a pena en 1941, foi quen de dedicar eses anos de prisión a estudar, a escribir, a aprender para conseguir que ao fin Homero falase en galego. Ou como lle cantara Cuco o da Peneda:

O de Evaristo de Sela

Foi traballo ben cumprido

Fixo que Homero falara

Na fala dos irmandiños.

 

Cambiarás de taberneiro ...

Mire que lle digo don Manoel! Creo que xa lle contara vai algún tempo, o comentario daquel taberneiro de Bouzas que cando algún cliente queixábaselle dalgunha das  falcatruadas que lles facía, sempre lles contestaba coa mesma ladaíña: "ti marcha, que cambiarás de taberneiro pero non de ladrón", tratando de convencer á súa clientela de que o ladroízo era algo consubstancial ao oficio de taberneiro. Que como di a copla popular:

Os curas e os taberneiros,

teñen moito parecido.

Os curas bautizan nenos,

e os taberneiros o viño.

Ben sabe don Manoel que non é tal a miña opinión sobre os oficiantes de tan digno ministerio, ou aínda nobre arte, de servir de canle de comunicación entre os fogóns e os necesitados bandullos, pero de todo ten que haber na botica! Máis certo é o feito de que a hostalaría da nosa terra é tan fecunda en bo produto nas mesas como prolífica en personaxes singulares na súa atención á clientela. Deixo de lado aquela caste de taberneiros rabuxentos, exemplos de simple mala educación, dos que todos poderíamos poñer exemplos, con nomes e direccións, a eito. É outra caste de xente a que me interesa; eses seres excepcionais que noutra actividade pasarían totalmente desapercibidos, pero que coa roda do temón na man das gráciles naves da restauración, son quen dos máis ousados desaforos, de fazañas tales que merecen ser recollidas en festivos artigos, ou aínda en sisudos tratados filosóficos acerca de as notables diferenzas que existen entre afouteza e descaro.

Deixo para mellor ocasión, se é que a hai, as diferenzas entre o comportamento servizal e a actitude servil, que a acción servizal faise por propia vontade, correspóndanos ou non a tarefa, e sen agardar nada a cambio máis que a propia satisfacción, e a disposición servil pretende adular aos poderosos pretendendo obter unha inxusta vantaxe da súa humillación, poñendo por riba o beneficio agardado da propia estima.

Exemplo de descaro foi, por poñer un, o do aquel hostaleiro da rúa Doutor Cadaval, que tiña a gala afirmar que se un cliente que entraba pola porta non lle parecía axeitado á (pretendida) categoría do seu local, negáballe a mesa aducindo que estaba todo reservado aínda que o local estivera baleiro. Alguén pouco avezado nas técnicas da mercadotecnia poderá pensar que tal comportamento era pouco menos que suicida, ignorando que a estupidez da xente é tan inabarcable como o número de graos das areas do mar, e a xente de negocios consideraba un trunfo social a pertenza ao club dos que acadaban a honra de deixarse estafar polo hostaleiro malandrín. E din os que tal viron, que no colmo do masoquismo, aínda facían gala de que o dono do restaurante sentara á súa mesa para axudarlles a consumir o carísimo viño que previamente lles recomendara.

Outro dos fenómenos do citado descaro era o do copropietario e xefe de comedor dun famosísimo restaurante de Alcabre, onde, certo é, se comía moi ben. Era habitual que aqueles capitáns da industria ou o comercio que reservaban mesa, aínda que fora para unha celebración familiar, atopáranse co centro dela ocupado con bandexas contendo o máis selecto dos froitos do mar: un par de centolas, nécoras, santiaguiños, e os mellores camaróns do día. Diante deste poderío o cliente non tiña outra que quedar como un señor deixando abraiada a compañía coa súa xenerosidade, e estarrecida a carteira co importe da cornada.

Tamén podería citar o caso dunha variante do descaro que é máis ousadía e fachenda. Un reboludo hostaleiro que montara unha cervexaría na zona de Travesas. O tal personaxe alardeaba de que se alguén, fora por ignorancia ou por atrevemento, ousara pedir un viño naquel sacrosanto templo do lúpulo, botaríalle unha cervexa, para que fora aprendendo. E se alguén se queixaba de que estaba tépeda, non fría abondo, espetáballe:

-  Que carallo saberás ti desas cousas que eu son mestre cervexeiro!

Certo é que á profesión de hostaleiro se chega por moitos camiños, pero un dele,s o máis común a esta raza que pretendemos describir, era o de estar casado cunha muller que coñecía moi ben o produto e o cociñaba moi axeitadamente, caso do Tolo de Carril, Pepe do Simón, ou do Beiro, pero non o de Manolo Chocolate ou dona Carmen do Mosquito.

Dona Carmen rexentou durante moitos anos o restaurante de máis sona en Vigo. Os mellores linguados, as pescadas máis descomunais, o ollomol de sete estralos, os mariscos de máis alta calidade, tiñan no Mosquito o seu fogar. Nos anos setenta dona Carmen xa pasara aos fillos a atención directa ao cliente pero dende o seu sitial na entrada do local, non perdía ollo de todo o que sucedía no establecemento, e recibía, firmemente sentada no seu trono da restauración, a consideración de canto famoso e notable o visitara. Comer no Mosquito era unha experiencia iniciática. Comer no Mosquito era consagrarse na escala social de Vigo. Pero unha cousa tiñas que ter clara se a tal te atrevías: ías xantar ou a cear copiosamente, e non a facer o parvo. Non como o famoso cantante (en máis dun sentido) Joan Manoel Serrat, que tivo a pouca cultura de pedirlle a Carmiña uns ovos fritidos con patacas.

-  Miren vostedes -díxolles a filla favorita de dona Carmen -Aquí á volta hai un local moi axeitado onde lle serviran iso que pide. -E para acabar de escarallala, mentres retiráballes os servizos -Ao Mosquito non se ven a tomar ovos!

Caso aparte era o do Beiro, de San Miguel de Oia, que máis sería de escribir Veiro se non fora que ese era de verdade o seu apelido! O digo don Manoel, porque seguro que sabe que un rapaz veiro é o mesmo que arteiro, astuto ou lagarteiro. Beiro non so era famoso polo seu polbo, as súas nécoras e a pescada á galega, senón pola xenreira que tiña polos “fode chinchos” que o caían polo establecemento como moscas no verán, na procura dunha das mesas do exterior, baixo da parra.

-  ¡Oye tú! Ponnos unos cangrejos de esos…

-  Nécoras non lles poño que as  estragan!

E razón non lle faltaba, que os había que intentaban comelas con garfo e coitelo. Que moita xente que ven a Galicia din que temos unha hostalería de taberneiros rabuxentos e de camareiros e patróns de pésima educación. Mentres que moitos outros sosteñen coa mesma firmeza, que non é cousa da mala educación dos donos senón dos clientes, e que moita xente atopa xusto o que anda buscando. Como aquel home da cafetería do Areal, que chega a almorzar pasadas as doce a mañá.

-  Por favor, déame un café e un croissant para mollar.

- Canto o sinto. A estas horas xa non teño croissant! Moitos días sobran, pero precisamente hoxe acabáronse.

-  Pois si que é unha mágoa! Logo déame un te e un croissant para mollar.

-  Vexo que non me expliquei ben. Café teño… o que non teño é croissant!

-   Entendo, entendo! E un chocolate e un croissant para mollar?

-  Chocolate, te, café, o que queira! Pero o que non teño é croissant! Non teño croissant!

-  Non fai falla que grite que ben lle entendo! Tomarei, tomarei ... Xa sei! Un vaso de leite e un croissant para mollar.

-  Merda! Dígolle que café teño, te teño, e chocolate, e leite! O que non teño é croissant! Cro-i-ssant!

-   Home se non se explica...! Agora si que o entendín! Déame soamente o croissant!

O propietario da cafetería perde o control dos seus nervios. Da volta á barra a vaise para o cliente como un touro enfurecido. Colle a o impertinente polo colo da chaqueta e a traseira dos pantalóns e o saca de malas formas do local. Cando volve, un pouco máis tranquilo, comenta cun cliente habitual que asistira a toda a escena dende un tallo na barra, remexendo tranquilamente no seu café.

-   E que algunha xente éche a hostia! – comentou o encabuxado propietario. Ao que o fregués moi serio, testaneou asentindo.

-   E que eu de vostede collo o croissant e tírollo á cara!

A mire que lle digo don Manoel! Que iso foi nos anos de ouro da construción naval en Vigo, finais dos sesenta ata principios dos oitenta. Logo veu a reconversión industrial e as escolas de hostalaría, e xuntos os dous fixeron todo o posible por extinguir a especie, e o sector nunca volveu a ser o mesmo.

No verán, un taberneiro

moito me agradara ser.

Pola contra, no inverno

ser ferreiro é ter muller.

Quen con lobos anda, a ouvear aprende!

Mire que lle digo don Manoel! Meu pai era home de ideas e práctica anarquistas. Home con voz e opinión propias froito das moitas lecturas e da discusión activa no Ateneo Libertario. Home fortemente comprometido en cambiar ao individuo para poder cambiar o colectivo. O recordo coma se fora hoxe; lizgairo, de mente rápida e enxeño fértil, sempre co ás da baralla na man para matar ao tres, deixando ao opoñente coa boca aberta sen posible resposta.

- Nunca un voto nunha urna serviu para facer aos homes máis libres! −Gustaba de argumentarlle ós dirixentes do sindicato de pesca da UXT.

Certo é! O feito de introducir un papeliño pola regaña dunha urna, se este traballo non leva consigo ningunha acción máis, ou se a escolla da papeleta concreta a introducir na devandita urna está realizada sen criterio, sen información nin formación, pouco de transformador pode ter. Todo o máis a perpetuación do sistema baixo unha aparencia de participación na “festa da democracia”.

Trae isto á miña memoria a historia que contou un día o Breixo, cliente que aínda que é pouco habitual, por vir a Bouzas soamente por afáns de traballo, sempre conta cousas de moito interese. E certas!, se temos que facer caso do seu nome que xa sabedes que ven do latín verissimum! Contaba o Breixo que nas primeiras eleccións democráticas despois da ditadura, ás do 15 de xuño de 1977, deixouse convencer por Matías, un amigo do “pecé”, para ir con el como interventor a unha pequena vila de Terra de Montes. O seu compadre sabía dunha taberna onde tiñan unha carne ao caldeiro que era manteiga pura e un viño do Condado espectacular co que podían aliviar os atafegos da xornada electoral, e o Breixo, que galdrumeiro non era pero si larpeiro, deixouse convencer. Engadía Breixo que estiveran nunha formación previa na que un camarada máis sabido, instruíunos nas sutilezas e reviravoltas da lei electoral, e dos “pucheiros” e “lázaros” que tiñan que vixiar para que os caciques de sempre non fixeran das súas. Grande esforzo fixeron os partidos de esquerdas para evitar o fraude no rural sen medir que o que ía  decidir o resultado serían as grandes cidades! E nas vilas e cidades, incluídas as industriais como Ferrol e Vigo, as elites burguesas da UCD ían conseguir manter o poder político grazas aos medios de comunicación e aos púlpitos, mediante a manipulación ideolóxica e o medo.

Así que Breixo e o seu amigo chegaron a vila e entraron en canda seu Colexio Electoral, concertando a hora na que irían a xantar. Cando chegou Breixo, un pouco máis tarde da hora acordada o Matías xa estaba metendo o escarvadentes nunha tallada de polbo.

- Seica tiveches problema para deixar a mesa?

-  Non tal! Estaba tan a gusto que fóiseme o tempo sen sentir!

-  E logo que foi? Porque eu estaba mais aburrido que unha pataca!

-  No vexas a que levo montado! Ao pouco de constituír a mesa entra o cacique do pobo cun feixe de documentos de identidade a votar por todo canto “lázaro” hai na circunscrición.

-  Manda chover na Habana! E que lle dixeches?

-  Que non podía votar máis que el. E iso se estaba no censo! Que por certo nono estaba, que segundo dixo vivía en Pontevedra! E o máis divertido do caso é que ten os ovos de cacarexar que xa o fixera en todas ás eleccións pasadas, e que quen carallo era eu para impedilo.

-  Quen carallo eras! O interventor dun partido político legal!

-  Pois non cho perdas que unha hora despois estaba de volta, co feixe de carnés e a parella da Garda Civil!

-  Iso acolloa, meu!

-  E que eu xa estaba un pouco acelerado de máis para reparar en prudencias ou medos a esta altura do conto. E moi educado e confidencial saúdo ao cabo da parella, indicándolles que ao mellor non se apercibiron, pero que acaban de entrar coas súas armas regulamentarias nun local electoral, cousa que é un delito grave. Que eu non quero buscarlle a ruína, que sei que son persoas honradas que están a gañar o pan dos seus fillos, pero que ou abandonan inmediatamente o local ou que vereime na obriga de cursar unha denuncia á Xunta Electoral Central e impugno a mesa.

-  Que ovos tes Breixo, que ovos!

-  E non vexas a cara do cacique! Eu pensei que dáballe un pasmo alí mesmo! Saíron os tres xuntos cos rabos entre as pernas, pero aínda quedaron discutindo entre eles no exterior do Colexio electoral un bo tempo, sen darse conta de que eu lles vía pola fiestra.

A carne ao caldeiro estaba de morte. Pero Breixo tiña gana de volver decontado para a mesa, temendo que os interventores dos outros partidos non tiveran as cousas tan claras coma el. Así que bebeu dun grolo o augardente de herbas, agasallo da casa de comidas, e dun par de alancadas volveu ao seu Colexio electoral. Contaba o noso Breixo que ao entrar pola porta soubo o que sentía o coronel do seu rexemento cando lle daban as novidades:

-  “Todo tranquilo meu interventor! Poucos electores meu interventor!”

-  “E logo que foi?”

-   “Que o xantar quere o seu pouso, e hoxe é día especial pero non tanto”.

E todo se lle ía en comentar como, a partires do incidente cos gardas, todos os da mesa electoral, vogais e presidente incluído, consultábanlle ata a máis cativa das dúbidas, e aínda algunhas das xentes do lugar que viñan cumprir co seu deber cidadán de votar, o tomaban como destinatario dos seus comentarios. Recordaba o caso daquela velliña que achegouse a el e moi misteriosa bisboulle:

-  Eu voto aos de sempre que como xa teñen cartos abondo non teñen tanta necesidade de roubar!

E de como el, sen chisco de acritude nin dobrez, respondeulle:

-  Iso está moi ben, miña señora! Que rouben os que levan toda a vida a facelo: os profesionais! Que estes que veñen agora sonche afeccionados que aínda non saben as mañas do oficio!

Chegou a hora do reconto. Abriron as urnas e deitaron o seu contido riba dunha mesa. E que dirá que fixo o Breixo? Non sei se recorda don Manoel que nestas primeiras eleccións a UCD e Alianza Popular imprentaran milleiros de papeletas que distribuíron a través das súas redes clientelares. Ningunha das dúas respondía ao modelo oficial co que tiñan notables diferencias, motivo este que aduciu o noso Breixo para cualificalos, coa conformidade do presidente da mesa, de votos nulos. Xustiza poética, poderiamos dicir, porque deste xeito todo o voto recluso e presidiario foi a parar onde debía: ao sobre do lixo, dos votos nulos.

E mire que lle digo don Manoel! Dicía, non sei ben se con retranca ou sen ela, aquel  eslamiado e ridículo xeneral que aturamos corenta anos: "faga coma min: non se meta en política". Pois non. Métase, enzóufese, mánchese, comprométase, na política. Porque se algunha ensinanza ten a historia do Breixo é que ás veces convén que democracia formal sexa algo deturpada para ben de se mesma!

Aínda que non es perfecta

Democracia, con ben veñas,

Líbrame ti dos cabritos

para nunca ser ovellas