Onde estabas ti o 10 de marzo de 1972?

Escoite e verá don Paio! Estaba eu, —lémbrome ben!— en ASTANO, na máquina dun petroleiro da GULF, “La Niña”, que daquela estaba atracado nun dos peiraos de armamento do citado estaleiro.

Eses anos era eu o responsable do Departamento Naval dunha Empresa de electricidade. O meu traballo tiña unha compoñente técnico-comercial de asesoría de produto, e unha complementaria de postas en marcha e resolución de problemas. Subir pola escada real ata a cuberta daquel mostro dos mares e logo baixar ata a máquina era toda unha fazaña ata para os meus 25 anos. Menos mal que a resolución da avaría foi ben doada e non pasaran nin dez minutos cando xa estabamos de novo subindo á cuberta.

De súpeto ven ata nos un “casco branco” —así se lles chamaba daquela aos enxeñeiros e mandos— cun ataque de nervios, exixindo que abandonáramos o buque. Un milleiro de banzos de escada despois estamos no peirao con o responsable de electricidade do buque recomendándome que collera o meu coche e marchara de volta para Vigo antes de que a Mariña desembarcara en Astano. Cando as noticias do sucedido en Ferrol transcenderon eu dixen para min: eu estiven alí!

E estes días asistindo á proxección en Vigo da estupenda película «10 de marzo» de Roi Cagiao e o seu equipo de Arthur Gordon, cando vexo na pantalla a Suso Díaz contando —evidentemente desde outra perspectiva— os sucesos daquel día, coa ameaza das dúas patrulleiras da Mariña, revivo aquel funesto e glorioso 10 de marzo e repito para min mesmo: eu estiven alí! Non estiven como protagonista, nin coma actor con diálogo, nin sen el; nin tan sequera como figurante facendo vulto nunha manifestación. Estiven —estou aínda— aí, soamente formando parte da miña clase, desa clase traballadora, protagonista por unha vez da súa propia historia.

Botar margaritas aos porcos!

 Mire que lle digo, don Manoel! Que ben sei que asístelle moita e moitas razóns para lamentarse da pouca atención que as súas ben argumentadas exposicións obteñen, as máis das veces, dos seus interlocutores, que oen pero non escoitan. E acredito o motivado das súas queixas, que aínda a pasada semana tiven a ocasión de presenciar como o noso amigo Antonio, o da asesoría, deixaba de atender á resposta a súa pregunta de como podía facer para pagar menos no recibo da luz en canto empezou vostede a intentar explicarlle as diferencias entre os quilovatios e os quilovatios hora!

Coñezo ben esa sensación, don Manoel, que eu tamén chamaba estar a botar margaritas aos porcos! E digo chamaba porque para a miña vergoña a derradeira vez que tal cousa dixen estaba canda min don Evaristo, o catedrático de grego do Instituto, que explicoume, moi polo miúdo, que o das margaritas ten a súa orixe nunha cita bíblica mal traducida do grego ao castelán. A palabra orixinal grega é margaron, que non se traduce por margarida senón por perla! “Non botedes as vosas perlas aos porcos, non sexa que as chafen cos pezuños”, non desperdiciedes ás vosas prédicas en persoas que non o merecen!

Disque “Cereixas e mentiras, unhas das outras tiran” pero non menos certa é a sentenza aplicada aos contos, narracións e temas de conversa. E como tantas veces dixen o monterrei é un bo combustible para o motor do palique, e coa Fina coidando que as cuncas nunca estiveran baleiras e don Evaristo no uso da palabra, tiñamos por diante un bo tempo de desfrute.

Moitas cousas contounos aquel serán don Evaristo. Tantas que hoxe, por non ser enfastioso, soamente hei de recoller un poema dun fabulista romano da época de Tiberio, de nome Caio Xulio Fedro, que puxo en versos latinos a Esopo, e que memoricei, parvo de min!, pensando que sería quen de engaiolar a algún dos profesores da ETRAD con talento abondo para levar adiante a ardua tarefa de poñerlle música.

Leva por nome Pullus ad margaritam, e di así:

In sterquilino pullus gallinaceus

dum quaerit escam, margaritam repperit.

“Iaces indigno quanta res inquit loco!

Hoc si quis pretii cupidus vidisset tui,

olim redisses ad splendorem pristinum.

Ego quod te inveni, potior cui multo est cibus,

nec tibi prodesse nec mihi quicquam potest.”

Hoc illis narro, qui me non intellegunt.

O que traducido ao galego, quen dicir aproximadamente:

Un pito atopou unha perla,

cando buscaba comida nun curral. Díxolle entón:

"Co valiosa que es, xaces abandonada nun lugar indigno!

Se che descubrise alguén desexoso de ti,

xa hai tempo que regresaras ao teu antigo esplendor.

Pero, ao atoparche eu, para quen ten moito máis valor a comida,

nin a ti nin á min pódenos servir de nada o achado."

E mire que lle digo don Manoel. E remata o poema co seguinte verso:

Conto esta fábula  para aqueles que non me entenden.

O que val tanto como dicir: O que se pica, allos mastiga!

De Corme ou de Coristanco?

 (Fala Laura)

Eu tomei conciencia da miña existencia na aldea de Corme, pero segundo souben anos despois, abrín os ollos á vida na casa duns parentes do avó Manrique na parroquia de san Paio de Coristanco, razón pola que, polo menos en parte, se me pode aplicar aquela cantiga que di:

Eu nacín en Coristanco

En Corme amores tomei

Casei logo en Ardaña

En Noicela enviuvei.

Con todo, concibir, no sentido de formar o embrión dun novo ser, seica o fun nalgunha das praias dos arredores de Bouzas, mais escondida que a do Adro aos inquisidores ollos das xentes de ben, que nunca faltan para escandalizarse oportunamente.

A miña nai Ascensión decidira afastarse da confraría do Cristo dos Aflixidos e do seu alcatreo a cirios revellidos, a ouriños resecos, a vetustos suores, rancias pestilencias riba das que o incenso non prevalece; deixar dunha vez por todas aquel antro de intolerancia, gorida de vellos voitres ateigados de podremia e falsa santidade, rachando con todas as convencións que ata ese momento aferrollaran os seus nocellos para abrirse á unha vida sen freos.

Que mellor iríalle de ter conservado algún! Que “sen freos e rodando, a saia vaise elevando” e o lume de moitas abstinencias non necesitaba de moito cortexo para acenderse. Que foi na primavera, mes no que as flores agroman, cando deixou atrás o séquito dás vellas lurpias, e na segunda fin de semana dun mes de xullo, na romaría de Santa Baia de Alcabre, cando sucederon os feitos que deron o resultado, non procurado por ningún dos dous participantes, que estoulle a relatar.

Disque meu pai era o fillo menor dunha das grandes familias de Bouzas, pero iso nunca o saberei de certo. O que si que o é, e tal recollen máis dunha testemuña, e que, como o avó nunca foi dos de “vale máis lambendo que mordendo”, entre os proxenitores dunha e doutro houbo algo máis que palabras, e que se non chegou máis alá do primeiro sangue non foi por falla de arrestos do avó Manrique, senón pola oficiosa intervención dalgunhas xentes do Liceo que, con boa intención e propósito, separaron aos contendentes.

Foi daquela que o avó, convencido pola forza dos feitos de que nin o malfeitor cumpriría coa súa obriga, nin os seus pais o forzarían a facelo, artellou levar a súa filla pequena o máis lonxe posible de Bouzas, a un lugar onde ninguén a coñecera, para que cando a medra de volume da súa barriga se fixera evidente, non dera pábulo as rexoubas das moitas lingoreteiras que na vila había. Recordou entón que tiña un primo da súa mesma idade e moi achegado nos afectos, o Damián, co que navegara nun palangreiro de altura que andaba a pescada, ata o día no que cada cal deles colleu amores nun porto distinto, mocearon, galantearon e casaron, o avó cunha boucense e o Damián cunha bergantiñá.

Afortunadamente o avó era persoa ordenada e encontrou doadamente o enderezo do Damián, ao que, por man da súa filla Ascensión, escribiulle unha larga carta contándolle a desgraza, en forma de fillo non recoñecido, que lle aflixía. Carta que, como Damián era tamén analfabeto, encargoulle ao seu fillo Martiño que puxera en viva voz o que querían dicir aquelas “formigas de tinta aliñadas nun papel que mandara o seu primo Manrique”.

Debeu ser cousa de ver a cara do Martiño ao ir debullando nas follas da carta as reviravoltas da proposta! Porque, casualidades da vida!, o Martiño estaba casado cunha rapaza de moi bo ver e da que estaba moi namorado, pero da que non era quen de obter o agasallo que máis desexaban os dous na vida: un fillo.

Preñar si que preñaba; pero ao mes, ou todo o máis dous, todo o construído con tantos traballos íase polas pernas abaixo! Así que, grazas á proposta que aqueles papeis contiñan todo cadraba! O fillo inconveniente da súa curmá Ascensión ía ser o largamente procurado por eles!

Decontado deseñaron os chanzos da estratexia concreta a aplicar. As dúas mulleres irían xuntas a un lugar onde ninguén as coñecía, á casa da avoa María, a nai de Damián,  en Coristanco. Alí pasarían ás dúas os meses do embarazo, real en Ascensión, finxido en Xulia, para volver a Corme poucos días despois do parto, Ascensión, a miña nai real, ceibe do seu erro, e Xulia, a miña nai finxida, comigo nos brazos para bautizarme na igrexa de Nosa Señora dos Remedios e inscribirme no rexistro civil como a filla lexítima de Xulia Castrexo e Martiño Infesta, os que pensei que eran meus pais ata a morte de Ascensión.

Lémbrase don Paio cando nos miramos no cemiterio de Bouzas? Andabamos cada un de nós profundamente somerxidos no océano dos nosos pensamentos, alleos á realidade exterior como se a mirásemos por un escafandro de mergullador. Vostede, aparentemente entretido lendo nomes e epitafios nas lápidas, para non pensar na brutal realidade do refrán que di que “máis veces un amigo é un irmán que un irmán un amigo”, e “viño e vinagre irmáns son: un vai á misa e o outro, non”. Eu aínda demasiado estragada polo que a miña nai Xulia revelárame ao recibir o telegrama coa nova da morte da tía Ascensión, intentaba dirixir o meus pensamentos ás semellanzas e diferenzas entre os meus dous pobos, Corme e Bouzas. Dous Corme, Corme-Porto e Corme-Aldea separados non só por dous quilómetros de camiño senón pola actividade, agropecuaria no Corme orixinal e pesqueira no seu apéndice mariño onde viviamos nos. E dous Bouzas. A gran vila mariñeira, deitada a rentes do mar, e o “Bouzas de arriba” de campesiños e labregos onde está o cemiterio!

Eu ben que o vin don Paio! E sei que vostede tamén decatouse da miña presenza! Pero tanto e tan mal me falaran de vostede, da súa militancia nos exércitos do diaño, tanto pesou en min a actitude da miña verdadeira nai coa súa, negándolle a axuda cando máis o necesitaba, que collín medo. Collín medo e acubilleime coma un fureliño detrás dun alcipreste e, coma vostede, non agardei polos borboriñares do crego, que tampouco son eu ovella dese rabaño.

Foi tempo abondo despois cando os ventos propicios o levaron ata o meu posto, que era a da miña nai Ascensión, tiven o gusto de venderlle uns escarapotes que serviron para facer, ademais dun pastel, esta xuntanza pola que levo devecendo desde que cheguei a esta a miña segunda terra de Bouzas.

Disque “tempo, vento, muller e fortuna, axiña se mudan”. Eu dos outros tres non podo acreditar tal, pero desta muller que ten aquí diante non agarde mudanza, que vaime ter agarimosamente á súa beira cada vez que o necesite.

A folla da ulmeira vira,

pero eu non hei de virar.

A folla deixou ao olmo,

eu a ti non che hei deixar.

De escarapotes, fanecas bravas e cabrachos.

Mire que lle digo don Manoel! Non sei se era don Alberte Einstein ou algún outro físico desas sapiencias o que afirmaba con precisión científica que “nada viaxa a maior velocidade que a luz coa excepción das malas noticias”. E malia que, como xa lle dixera antonte, eu non volvera a ter relación ningunha coa miña tía Ascensión dende aquel día no que fun pedirlle axuda para coidar á miña nai cando o cancro manifestouse nela en toda a súa maldade, non faltaron voluntarios a eito para traer a nova da súa morte ao meu coñecemento, aínda antes de que puidera poñer o pé na amura do bou para saltar a terra.

“Castigo de Dios!” Cuspira a tía Ascensión cando pedinlle que coidara da súa irmá enferma de cancro. “Non hai tal dios nin tal castigo”, respondera eu. E agora chegáralle a ela a súa quenda, con outro cancro distinto pero tamén con resultado de morte. Cancro que, como é evidente, a miña nai non lle contaxiara como ela temía, pois non só, nin un só día pasou pola nosa casa nos longos meses de agonía que Peregrina e máis eu sufrimos e gozamos xuntos ata chegar a estar máis preto da miña nai do que nunca estiven nin estarei na vida de persoa ningunha, nin o cancro é enfermidade contaxiosa. “Contaxiosa é a maldade!”, dixéralle eu daquela.

Camiñar é “a primeira cousa que un neno quere facer e a última que un vello quere deixar”. É un eficaz tranquilizante e un lecer que non custa nin un céntimo. As avesas que os medios de transporte convencionais non contamina, consome poucos recursos naturais e é altamente eficiente. O camiñar tamén é conveniente porque axuda a pensar. É como se mover os pes fixera mover tamén o corazón e os pulmóns, e toda esta actividade chamara polo pensamento. E no meu caso a camiñada dende o peirao da casa MAR ata Bouzas foi para min unha boa ocasión para remoer no meu peito o carro dos sentimentos ata ser quen de escoller o camiño do comportamento correcto.

Ata o intre no que souben da súa morte física non me decatara da continuidade da súa existencia. Para min a tía Ascensión morrera aquel negro día no que negou a axuda á súa irmá. E agora a nova do seu óbito axitaba no meu corazón a pantasma da súa existencia, obrigándome a pensar cal debera ser o meu comportamento. Non o que a vila agardaba de min senón o que eu agardaba de min mesmo; cal era o comportamento máis acorde cos valores éticos cos que estaba firmemente comprometido. E a camiñada era unha boa forma de enfrontar a primeira vaga de carraxe, esa torpe vinganza de “chegou a túa quenda” e, navegala con xeito como cando vai mala mar, orzando un pouco cando se sobe pola crista, para logo apoiar ao descender no punto máis baixo da onda, esquecendo conscientemente o sucedido e botar o rancor ao faiado das cousas inútiles.

Largo sería, don Manoel, facer relación detallada de tódalas reviravoltas polas que o meu pensamento pasou ata chegares á conclusión de que, malia a todo o sucedido, debía estar no enterro. Ascensión fora a irmá da miña nai, e coma ela gustaba de repetir, o sangue é máis espeso que a auga. Por suposto que soamente ao cemiterio, que ben sabe vostede que ás únicas cerimonias relixiosas nas que me pode atopar son as báquicas, e nesas soamente pola compañía e a boa conversación.

Cando chegou a comitiva á porta do cemiterio de Bouzas xa estaba eu no espazo onde ían darlle terra á miña tía. E non madrugara para aproveitar a render visita aos meus parentes defuntos, que os que tal homenaxe merecían estaban moi lonxe de alí. Xuntiños para sempre naquel lugar secreto onde levamos primeiro o cadáver do meu pai no carro do argazo dos Comesaña, e moitos anos despois as cinzas da miña nai para que agarden xuntos o soñado día no que os homes cheguen a ser irmáns.

Nestas estaba, sen outra cousa máis útil que facer que ler os nomes e epitafios escritos nas lápidas funerarias, cando chamoume a atención a presenza dunha muller nova, vestida de negro e cun pano na cabeza que tiña todo o aspecto de estar nos mesmos afáns ca min. Non sei se o que lle conto é lembranza real ou invención posterior, pero estou por xurar que vin a unha muller que non fun quen de recoñecer observando a tumba da tía dende un lugar moi semellante ao meu, e intentando coma min mesmo non chamar moito a atención. E que, coma eu, estivo no seu lugar ata que lle deron terra ao cadaleito, e non quedou a escoitar os rezos, pregarias e ladaíñas do crego, ao mellor por pensar coma min que dos curas e do vento mellor a sotavento. Pasou o día, volvín ao mar, e non pensei máis no acontecido.

Foi tempo abondo despois cando, por non atopar o peixe que apetecía no posto onde facía normalmente a compra, fun a dar ao da tía Ascensión, onde me atendeu unha rapariga cuxa cara se me facía estrañamente coñecida.

—      Bo día teña vostede. A como ten o escarapote?

—      Bo día o teña vostede tamén. Supoño que non fala da faneca brava ...

—      Por suposto! Sei que hai xente que chama escarapote ao peixe araña, pero soamente os que non miraron xuntos a un e outro peixe. Eu falo do peixe que no norte chaman cabracho.

—      E logo? Non irá facer un pastel?

—      Vou!

—      Pois vai ter traballar arreo porque son pezas pequenas...

—      Mellor! Máis saborosas serán!

—      Chégalle cun quilo? Pois léveas, que polo prezo non haberá disputa!

—      Lévoas logo! E xa me dirás que te dou...

—      Pois vostede verá, don Paio! Darme pode darme as grazas; ou moito mellor, e se non lle resulta embarazoso, un bico e unha forte aperta. Porque vostede nono sabe pero Laura é o meu nome e son a filla da súa tía Asunción. Vostede e máis eu somos curmáns.

Quedei pampo! Logo aquela sensación de familiaridade tiña fondas raigañas! Pasado o primeiro intre de pasmo dinlle de moi boa gana os bicos e apertas demandadas. E tiven que recoñecerme a min mesmo que a noticia non me sorprendera tanto como debera, seguramente porque no meu inconsciente sempre souben que a vida da tía Ascensión agachaba un segredo que impedíalle perdoar aos demais as cousas que ela non era capaz de perdoarse a se mesma.

A mire que lle digo don Manoel! Collín o meu peixe e marchei a casa. Tiven tempo para poñer a auga a ferver nunha cazola para facer un caldo cunha cenoria, un allo porro, unha cebola enteira, sal, pementa, unhas follas de loureiro, un pouco de aceite de oliva e un pouco de viño branco. Quince minutos chega, don Manoel; e logo no caldo coado e aínda quente engadir o escarapote e deixalo cocer outros 15 minutos. E ata me deu tempo de limpalo de pel e espiñas e esfaragullalo coidadosamente antes de saíres para o Buraquiño, onde quedara citado coa Laura cando pechara o seu posto, un pouco máis a salvo de olladas curiosas que na Taberna do Mincha.

O merlo canta na rama,

o peixe nada no mar,

o que vai camiño adiante:

que ha facer senón cantar?

 

A tía Asunción (e 3)

Mire que lle digo don Manoel! Disque, non sei se froito do viño ou da carraxe, onte arrinqueime a falar coma quen baila sen son, e acabei perdendo o fío do que realmente quería relatar, que non era a historia da miña nai senón a da miña tía Asunción. Sei que vostede me perdoará estes desamaños meus, cada vez máis frecuentes, pero xa sabe que cando as lembranzas levan moito tempo refreadas, acoden á boca en enxurrada e toman elas o control da historia a contar.

Se non recordo mal deixei a historia co da patela de peixe que os mariñeiros do sindicato trouxéranlle á miña nai. A patela que abriulle o camiño da nova profesión que de alí en adiante aseguraríanos a mantenza: a de vendedora ambulante de peixe polas portas! E como xa lle contara, as casas das grandes familias de Bouzas, que antes lle pecharan a porta para traballar, devecían agora por recibir por elas, aínda que fora pola de servizo, o peixe que ela vendía.

Na casa dos avós todos estes acontecementos se viviron dunha forma moi distinta. A avoa Ascensión ao quedar sen a axuda da súa filla maior tivo que asumir tódalas tarefas da casa, cousa á que nunca estivera afeita, e que a ben seguro excedía con moito das súas capacidades. E se a súa primeira intención foi o facer valer a súa autoridade materna para intentar facer coa filla pequena o que fixera con éxito coa maior, deseguido decatouse que esta súa Asunción estaba feita da mesma pasta que ela mesma, e que era daquelas que tiña por norma de conducta aquelo que di que contra o vicio de pedir hai a virtude de non dar.

Visto o visto e comprobadas ás súas consecuencias de todo orde, o avó Fadrique non tivo outra que apearse da mula e contratar a Esperanza, unha rapaciña moi espelida de San Paio de Navia, para levar as tarefas da casa que a marcha da súa filla Peregrina deixara ben ás claras quen asumía. Tal comprobación supuxo para o avó Fadrique un golpe moito máis forte do que estaba disposto a admitir. De feito non lle serviu de nada. Nin para tentar amañar as relacións coa súa filla, nin para evitar o deterioro das que aínda conservaba cos seus fillos, os xemelgos Xaime e Xacobe, así que un día, cántara que moitas veces vai á fonte ou deixa no camiño a asa ou a fronte, o avó Fadrique ornea unha vez máis a súa propia sentenza:

—      Pois se non estades a gusto nesta casa xa sabedes onde está a porta.

E os xemelgos toman o portante e marchan a Arxentina, fartos de aturar ao seu pai, e teño para min que tamén en boa medida avisados da ameaza de treboada que o trunfo da Fronte Popular supuxo no horizonte inmediato para a xente de boa vontade.

Pero, mire que lle digo don Manoel! Este mesmo carácter de casca de sobreira do meu avó, que tantos desgustos proporcionoulle, non deixou de ter os seus aspectos de grandeza! Souben moitos anos despois que cando os asasinos fascistas andaban polo pobo a procura do meu pai, visitaran a casa dos avós, por se estivera agachado nela. O avó Fadrique saíra á porta e, sen deixalos entrar na casa, escorrentounos con os seus habituais malos modos, espetándolle con voz alta e baril ao ben coñecido falanxista que os mandaba:

—      Erasmo! Faime o favor de levarche de aos teus cans da porta de miña casa, que se segues a importunar aínda vas a atopar a alguén na vila que non che ten medo ningún!

Un deles, o mais noviño da partida, rufo e farfallán por demais, intentara tirar do ferro que levaba ao cinto, pero da labazada que lle caeu do aludido Erasmo sacáronselle as ganas de repente! As ganas e teño para min que un par de dentes!

Certo, certo don Manoel! E a tía Asunción? Que foi da tía que da nome a estas historias? Pois que quere que lle conte don Manoel! Por moito que todo ao seu redor mudara, obstinada en vivir sen mudanza no seu mundo de aparencia, no seu mundo quimérico onde nada malo é posible, onde no hai nada feo, onde a brutal realidade non ten cabida, allea por completo ao que sucede ao outro lado do espello!

A tía Asunción foi ata que morreu unha especie de Peter Pan feminina, inmatura e refractaria a calquera compromiso que vaia mais aló de pensar que vestido poñer ou que zapatos elixir, sen máis contacto coa realidade que o de pescudar se chove ou venta, o se vai frío ou calor. A nai, ao non obrigarlle a asumir nin a máis pequena responsabilidade fixo dela unha incapaz. Asunción preguntaba cada día que había para xantar, pensando sempre que alguén se ocuparía de tomar tal decisión, facer a compra do necesario, e obte-los cartos para pagalo. E tamén alguén preparalo, servilo, recoller os pratos da mesa, lavalos, secalos e poñelos de novo no alzadeiro, que ela con queixarse das moitas espinas que ten un peixe xa cumpría coa súa parte das tarefas do fogar!

Felices os que se deitan

sen ansias nas que pensar,

érguense porque espertan

e saben que han de almorzar

Se, como dixera, a tía Asunción era refractaria a calquera compromiso tampouco ía ter outra actitude diferente no que as cousas da relixión fai conta. Cumprir co domingo e demais festas de precepto si, “sine dominico non possumus”, pero máis polo que ten de exhibición de galas, adobíos e enfeites que por devoción; pero do resto pouco, moi pouco máis. Así que resumindo, a tía Asunción católica si que era; apostólica pouco;  e romana tanto como a da tenda de froita. Pero cando naquel malfadado verán do trinta e seis comezaron as detencións, as fuxidas ao monte e os cadáveres nas cunetas, e a miña nai Peregrina cuspiulle na cara ao Padre Parada o seu desprezo por aquela relixión tan oposta nos feitos ás ensinanzas do Cristo que veneraban na cruz, a tía Asunción considerou que o tempo de ocupar o baleiro deixado na Congregación do Cristo dos Aflixidos pola deserción da súa irmá “dona perfecta” era chegado. Aínda que facendo xustiza aos feitos debo engadir que, se ben é verdade que nun primeiro intre a beatería foi un bo abeiro baixo o que que agachar ás súas frustracións, Asunción decatouse deseguida, sen mais que botar unha ollada ao seu redor, que aquela congregación de cirios acesos que non eran quen de rachar as tebras e rancias pestilencias riba das que o incenso non prevalecía, resultaba unha vía morta para as súas ansias de vivir.

Un día, debeu de ser alá polos anos cincuenta, porque andaba eu embarcado nalgún dos meus primeiros bous de altura, cando ao chegar a Bouzas dunha daquelas esgotadoras mareas contoume a miña nai, así de vagariño como xuntanza de carpinteiros, da morte da súa nai Ascensión e de como a súa irmá pequena, coa necesaria complicidade do seu pai, non a deixara entrar no velorio, que ao funeral xa nin fixera mentes de ir.

—      Igual pensaba que ía reclamar a miña parte da herdanza!—alporizábase a miña nai—Por min que a coma toda ela! Se vai ser ela a que vai a continuar no fogar e coidar de padre, xusto é! Que os maiores tivemos xa o noso tempo e a nosa oportunidade de provernos por nos mesmos.

—      E mire que lle digo miña nai: que foi da Andoriña que non a mirei atracada no peirao?

—      O avó pechou a casa e seica a ten a venda. Disque marcharon a Malpica de Bergantiños a iniciar unha nova vida, que non sei se sabes que temos parentes pola bisbarra.

Nada máis me contou a miña nai das razóns e circunstancias da marcha da familia cara a litorais moito máis batidos polo mar, pero ao dia seguinte atopei na rúa á Esperanza, a rapariga que servira na casa dos avós. Saudámonos e eu pregunteille pola súa vida. Como imaxinaba non custoulle moito volver a coller casa onde servir, porque era boa traballadora e muller de toda confianza. De tal confianza que custoume ferro e fariña conseguir que me contara algo dos acontecementos que provocaron á marcha da familia a destino tan afastado. Despois de moitas protestas de que ela non é ningunha lingoreteira, cousa que ben sabía eu, atreveuse a confesarme que pensaba que a razón non era outra que o feito de que á tía Ascensión a deixara o noivo, un señorito lambido con aires de figurino, dunha das familias da burguesía ilustrada viguesa. E que para máis humillación a deixara sen explicación ningunha, sen dar a cara, “que nin home abondo era para tal cousa. Que estaba a miña probe— tal dixo— toda composta e emperiquitada agardando que viñera o noivo a buscala para ir a casa dos seus pais para facer oficial a súa relación, horas e horas como na película aquela! Sen dar chío, sen deixar escapar nin unha bágoa que puidera refrescar o oprobio das súas meixelas!” E que, don Manoel, como ben se pode deducir, a Esperanza era moi afeccionada ás novelas románticas.

Moitos anos e moitas mareas despois souben, demasiado tarde por suposto, da morte do meu avó Fadrique e da volta á Bouzas da tía Ascensión. Daquela a miña familia, coa axuda de todos, xa conseguira montarlle o posto de peixe no Mercado de Bouzas á miña nai, que xa estaba maior para andar de vendedora ambulante polas portas, e ben se sabe que “a venta do pescado, faise no mercado”. E podo dicir con xustificado orgullo que a miña nai tiña unha enorme habelencia para moitos oficios, pero o de peixeira o levaba no sangue! Tal era o seu arte para ter sempre o mellor produto que moitos clientes levábanlle o peixe máis caro do que poderían compralo nalgún outro posto do mercado pola seguridade na calidade do produto, o sempre acertado consello, e as receitas enxebres para a súa preparación, e, por que non dicilo?, o pracer de relear unha miguiña cunha das mestras do oficio.

E que dirá vostede que fixo a tía Ascensión cando chegou a Bouzas? Pois coma María Cortizas, canto ves, canto cobizas, un posto de peixe no Mercado Municipal de Bouzas! Un pouco apartado do da súa irmán, que tampouco ousa moita veciñanza, pero con vista abondo como para poder controlar quen compra e que compra, como se aquela información fora a servirlle para mellorar ás súas ventas, que nunca serán ás da súa irmán, que as damas da Congregación poucas veces van por elas mesmas a mercar, e as rapazas do servizo doméstico queren mellor unha peregrina que unha ascensión que non ten tal.

O día da inauguración do posto da tía Ascensión, sóubeno por Xulio, o carniceiro de Rebordechán que tiña un posto preto, a miña nai, posiblemente intentando recuperar a de tantos anos perdida relación, foi onde a súa irmá por desexarlle sorte na nova empresa que encetaba. Para escándalo da xente que alí e nos arredores estaba, a tía Ascensión despediu con malos modos á súa irmá, declarando, máis con berros que con verbas, que se equivocaba se viña a procurar á súa parte dos cartos da venda da Andoriña, que os cartos eran todos seus, que para iso estivera todos aqueles anos coidando do seu pai. E a miña nai, que non calaba a ninguén, rompeu naquela ocasión o seu costume, e todo o que fixo foi calar, virar as costas e volver ao seu posto sen ollar atrás.

E así pasaron os anos ata o día maldito no que, preocupado polo aspecto cansado, tan pouco habitual nela, que observaba na miña nai, ocorréuseme levala ao médico. Probas, temores e sospeitas confirmadas: a miña nai ten un cancro de útero nun estado bastante avanzado. Dos catro irmáns que somos Adelina é a que está máis lonxe: casou por poderes co seu noivo de toda a vida e marchou con el a Montevideo. Os xemelgos Froilán e Digna están en Baracaldo; el traballando en Altos Hornos de Vizcaya e ela ten unha taberna galega á que con estraño humor chama Bar “o Caldo”. A calquera de nós deixar durante un tempo que pode ser (e oxalá que o sexa) longo, suponnos un problema bastante importante. E como eu nese intre aínda descoñezo o enfrontamento das dúas irmáns o día da inauguración do posto, sen encomendarme nin a deus nin ao diaño voume onde a tía Ascensión e cóntolle o da súa irmá. Ascensión mírame de fite e ceiba toda a súa xenreira:

—      Castigo de Dios! Xa o dicía o padre Parada: “a su tiempo su pie resbalará, porque el día de su aflicción está cercano, y lo que les está preparado se apresura”

—      Pero que necidades estás dicindo? Estas falando da túa irmá!

—      Fai anos que Peregrina e máis eu xa non somos irmáns!

—      Vaia unha relixión que profesades! Pois non di no Evanxeo segundo Mateo que cando coidades a un enfermo calquera é como se o fixerades con Cristo?

—       Pero se como dis a miña irmá ten cancro, podo contaxiarme!

—      Contaxiarte? O único cancro contaxioso é o que tes ti, a maldade!

E alí rematou a conversa. Aquela marea non saín cos meus compañeiros. A disputa coa miña tía me puxera a min mesmo as cousas ben claras: tiña ocupacións moitísimo máis importantes que facer. A pobriña da miña nai morreu como vivira: rexa como un fuso e sen que ninguén lle escoitara nunca nin unha queixa. A tía Ascensión foise medio ano despois que a súa irmá dun cancro de páncreas.

E mire que lle digo don Manoel! Nesta ocasión vou tomar emprestado unha estrofa do poema que don Manuel Curros Enriquez dedicou ás nais:

Nai, adorada nai, mártir escura,

branca pombiña, arroladora e tenra,

ai, se souberas como me deixabas...

ai, non morreras.

 

A tía Asunción (2)

              Foto de José Suárez

Mire que lle digo don Manoel! Cando a miña nai marchou da súa casa a servir de cociñeira na dos Palau, farta de aturar ao seu pai Fadrique (para o que non puideron escoller peor nome que poñerlle na pía do bautismo [1]) era consciente que deixaba atrás a estabilidade económica que a pertenza á familia dun armador dunha dorna do xeito como a Andoriña podía proporcionar naqueles anos, pero tamén o pouco aprecio do pai, pouco cariño da nai, e a indiferenza dos irmáns.

Seguro que é unha trapallada de vellas avoas sen moito quefacer, pero existe unha antiga crenza segundo a cal en toda familia con dous fillos sempre hai un listo e un parvo, e en toda familia con dúas fillas unha guapa e unha fea, e na casa dos meus avós crían ao pé da letra en tal proposición. Polo menos no caso das fillas, que para os fillos era un pouco máis complicado de establecer posto que, como xa explicara antes, os meus tíos Xaime e Xacobe eran xemelgos.

Con estes vimbios non é de estrañar que a miña nai Peregrina tivera moi mastigado, tragado e dixerido que era unha muller fea e sen outros atractivos que o seu traballo de atadora ou de cociñeira. Tal pensou ata que un día da segunda quincena de xullo, nas festas que a igrexa se empeña en dedicar á devoción ao Cristo dos Aflixidos, coñeceu ao home que sería o meu pai.

Pouco teño que contarlle das Festas de Bouzas a un insigne boucense coma vostede; ben sabe que estas celebracións son no fundamental, por moito que a igrexa o queira disfrazar, ceremoniais pagás de celebración da ledicia de volver con vida a casa, e non pertencer ao grupo dos que quedaron nas súas profundidades para alimento dos diversos monstros que o mar alberga. Xa sabe don Manoel que Atenea, Isis, Sirio ou a virxe do Carmen, non son máis que as divinizacións de esa estrela que escintila na soidade e negrura do inmenso mar, estrela que, se nos encomendamos a ela con férrea e sólida fe, tomará o leme da nosa lancha para guiarnos co seu resplandor de volta ao fogar. Pouco máis don Manoel, que foi nesas festas onde a miña nai, quero pensar que baixo a luz do espectáculo pirotécnico, viuse por vez primeira fermosa nos ollos dun home, o seu namorado, un home que levaba na cabeza todos os vellos poemas de amor da biblioteca do Pazo dos Lira, na rúa dos Ferreiros.

Aínda que ben sei don Manoel, que ninguén é quen de contar, ou imaxinar sequera, como foron as primeiras verbas de amor dos que logo serían os seus pais, quero pensar polo pouco que a vida me deixou desfrutar dos dous, que aqueles amores santos serían, pero seguro que non como os santos da igrexa que viven sen comer! E ao seu cumprido tempo fomos chamados á existencia este que lle fala, unha rapariga a que bautizaron como Hilaria por non poder poñerlle Ledicia, e os pequenos Froilán e Digna, xemelgos como os seus tíos Xaime e Xacobe, continuando a tradición familiar.

Cando a miña nai casou con aquel ilustrado orfo do mar que pouco tempo despois sería meu pai, non quixo deixar o seu traballo na casa dos Palau, como fixeran tantas outras rapazas nas súas mesmas circunstancias. Nin cando casou nin tan sequera cando quedou encinta dos seus sucesivos fillos. O traballo daba independencia á familia asegurándolles a entrada duns ingresos naquelas frecuentes ocasións nas que o meu pai pagaba co seu despido o seu compromiso sindical.

Chegou o golpe de estado da caverna. Ese cruento alzamento instigado pola reacción, bendicido pola igrexa e executado por un Exército sen honra [2], que levouse por diante a todo canto de bo e positivo comezaba a agromar no país grazas ás tímidas reformas da República; meu probe pai incluído! Chegou o golpe de estado traendo no seu libro de instrucións a destrución física e moral do adversario, as mascaradas de defensa da legalidade, os arremedos de xuízos, tan sumarísimos todos que nin conato de farsa se molestaban en montar; e as denuncias de fillos a pais, de irmáns a irmáns, de veciños por unha linde ou unha mala mirada; e as sacas e os paseos, e os cadáveres tirados nas cunetas como bonecos desamañados; tirados ben a vista, sen xuíz nin forense que os levante, sen policía nin Garda Civil que investigue os executores do asasinato, que non hai nada que investigar que todos sabemos quen foi o autor.

Cadáveres tirados nas cunetas, ou como o do meu pai, na encosta que leva ao túnel que cruza por baixo a carreteira de Samil; cadáver grazas ao que a miña nai entendeu que aquela nova igrexa de sacerdotes de pistola ao cinto e correaxe militar por riba da sotana que acirraban aos cans da morte dende os púlpitos prometéndolles a gloria eterna á destra de dios padre, e tantas máis indulxencias plenarias cantas más cabezas cortaran á hidra roxa, non era en forma ningunha na igrexa de Cristo á que ela se unira; a igrexa que sostiña que era vontade de deus que uns homes foran ricos e outros pobres, e que loitar por mellorar a vida dos demais era froito da arrogancia dos homes e a soberbia do demo intentando torcer a súa vontade, non podía ser en forma ningunha á da miña nai.

Coa disputa da miña nai con don José, a conta a súa determinación de non atender aos desexos da miña nai dándolle sepultura no camposanto aos restos masacrados do meu pai, e a súa renuncia e abxuración da fe nunha relixión baseada nun deus crucificado sedento de sangue e de vinganza, deu como resultado inmediato a perda do seu emprego na cociña casa dos Palau, e o baleiro social dunha sociedade aterrorizada coa onda de irracionalidade e vesanía que impregnaban as detencións e desaparicións.

A unha muller como a miña nai con catro fillos que manter e un carácter labrado a mallo e escoupro como couzón de porta de pazo, a perda do traballo na casa dos Palau non ían desanimala. Petou en moitas, moitas portas, pero a sombra da sotana de don José mete moito medo nos corazóns, e todas son desculpas, evasivas e pretextos sen fundamento. “Alento, alento e non desalento”—dicía para si a miña nai a cada porta coa que lle daban nos fociños. “Filliño, isto é como botar auga ó mar”—dicíame os dous primeiros días, cando chegaba a casa derreada. “Non teña pena miña nai—contestáballe eu—que ben sabe que vento, tempo, lúa e fortuna, axiña se mudan”. E digo ben porque ao terceiro día, cando chega baldadiña de correr arriba e abaixo polas rúas da vila na procura do traballo, estanlle a agardar uns poucos homes; os máis afoutados daqueles compañeiros polos que deu todo, incluso a vida. Traen nunha patela a ofrenda dos mariñeiros do sindicato: o mellor peixe, escollido do quiñón de cada un deles.

Na terra e no mar,

afoga o que non sabe nadar.

֍֍

Dous amores no meu peito

viven para o meu pesar:

o da mociña que quero

e o do traballo no mar.

---

[1] O nome propio masculino de Fadrique é una variante, na actualidade case en desuso, de Federico, a súa vez derivado de Friedrich. O seu significado é «aquel que impón a paz», «o que goberna para a paz» ou «príncipe da paz». Provén do antigo xermano Frithureiks, de frithu, paz, e reiks, xefe. Está claro polo que levamos relatado que o avó Fadrique gobernar gobernaría, pero non para a paz!

[2] Azaña quería un exército moderno, profesional, eficaz e cívico. E tamén máis republicano. Por iso, un dos seus primeiros decretos, do 22 de abril, obrigou aos xefes e oficiais a prometer fidelidade á República, coa fórmula: «Prometo pola miña honra servir ben e fielmente á República, obedecer as súas leis e defendela coas armas».

A tía Asunción (1)

Mire que lle digo don Manoel! Ben vexo que goza vostede de bo olfacto para certas cousas; e polo que estou a comprobar, non só para as da electricidade! Acerta ao pensar que algunha historia máis hai acochada na miña relación con Laura, a peixeira do Mercado de Bouzas. Miña peixeira e algo máis, como contareille agora en canto nosa querida Fina sírvase encher de Monterrei esta cunca, que é o depósito do motoriño da miña máquina de contar.

—      Grazas Fina!

Catro fillos tivo a miña avoa Ascensión. Dous homes, os xemelgos Xaime e Xacobe, e dúas mulleres, a miña nai Peregrina e a máis nova dos catro a tía Asunción, que chegou á familia, como adoita ser demasiado común, cando os avós xa abandonaran ás precaucións permitidas pola apostólica e romana igrexa.

Pouco me contou a miña nai da infancia da tía Asunción, que xa sabe don Manuel que as nais sempre foron máis dadas ás confidencias coas fillas que cos fillos (ás máis das veces porque tampouco os fillos teñen boa disposición a escoitar ás cousas das súas nais), pero coas poucas cousas que por ela souben, sumados aos retrincos das rexoubas e cubilladas da xente da vila, armei un retrato que se non é moi exacto tampouco creo que falte moito á verdade.

Segundo estas fontes a tía Asunción foi na súa infancia unha bonequiña malcriada, unha cativa de rizos de ouro e sorriso engaiolante, sempre ben vestida e ben calzada. Unha meniña ben belida e fermosa no exterior pero, como tantas veces pasa cos fillos únicos teñan ou non máis irmáns, tan vaidosa e mequeira, tan egoísta e caprichosa que ao fin quedou solitaria e sen amigas que aturaran os seus aires de princesa feudal.

Aos meus avós caíalles a baba coas trasnadas, enredos e travesuras da súa filla pequena. Ata o avó Fadrique, ao que definín un día como un home “máis rosmón que un abesouro, máis áspero que un sanmartiño e máis túzaro que un toxo”, perdía toda a súa brusquidade e rudeza coa pequena consentíndolle cousas que facían quedar coa boca aberta coma pasmóns aos que sabían das súa descortesía e rudeza.

Se a miña nai nunca estreara en Ramos, como se na casa non houbera nin cartos nin mans para cumprir tal tradición, á pequena Asunción non lle podían faltar os zapatos de charón branco, o vestido de organdí con moitas enaguas, as bragas de perlé a xogo cos calcetíns e o cárdigan de punto con bodoques. E por suposto a palma mais requintada da rúa dos Cesteiros! Todo eran meirós para a pequena!

Se sumamos a isto a actitude da avoa Ascensión, descargando toda a responsabilidade das labores domésticas na miña nai, e de forma especial as constantes inxurias e aldraxes do avó Fadrique a todo o que non fora cousa da cativa, é bastante normal que ningún dos irmáns tivera pola pequena Asunción moita simpatía. Afecto si, porque como dicía a miña nai, o sangue é máis espeso que a auga. E digo eu que tal sería pero non pola razón que a miña nai apuntaba, porque se ben o refrán é certo nalgunha medida, nono é menos o que reza que “o sangue da amizade é máis espeso que a auga do útero”, que a sabedoría popular ten estas cousas, e a cada proverbio cabe opoñer o seu contrario.

E deste xeito, golpe a golpe, desprezo a desprezo, inxustiza a inxustiza, do mesmo xeito que os golpes do mar van desfacendo que coa súa teimosía e persistencia o máis forte dos cons, as cada vez máis evidentes diferencias de trato, foron acabando coa estabilidade familiar. E cando a miña nai ousa un día erguer a voz para queixarse do trato que lle da o seu pai por un atado na rede co que non está moi conforme, recibe por toda contestación a inxusta e cruel sentencia:

—      Pois se non estás a gusto nesta casa xa sabes onde está a porta.

—      Seino—dixo a miña nai, e sen dicir nin unha palabra máis, virou as costas, deixou as redes e as labores da casa, colleu as poucas roupas que tiña de seu e foise a traballar de cociñeira na casa da familia Palau.

Teño unha herba na horta

que lle chaman o desdén,

se non me queres na casa,

noutra me haberán de querer. 

Pecado de escándalo

Mire que lle digo don Manoel! Seica nuns poucos días vai ter vostede a oportunidade de compartir mesa e mantel co seu condiscípulo don Xosé María Tojeira. Condiscípulo dos xesuítas e xesuíta el mesmo, alá nas, tan afastadas no xeográfico como achegadas no afecto, terras do Salvador onde foi ata vai ben pouco Reitor da UCA, a Universidade Centroamericana "José Simeón Cañas". Pois se tal cousa é certa e non lle serve de molestia fágame o favor de darlle unha moi forte aperta deste humilde filósofo tabernario que sempre procurou o mesmo que el: rematar coa pobreza e a inxustiza, froito inescusable da explotación do home polo home. Por camiños diferentes, ben é certo, aínda que non moi afastados.

Ignacio Ellacuría, Segundo Montes, Rutilio Grande, ... tantos e tantos xesuítas admirables! Os que levaron á outra banda do mar a teoloxía da liberación e os que a encarnaron en España, como por exemplo os dous José Marías. Don José María Llanos e don José María Díez-Alegría! E non quero faltarlle ao desafío ao Ramón, o seu conspicuo amigo e compañeiro de curso deixando de citar a anécdota de que a nosa Dolores Ibárruri fixera a don Xosé María receptor dás súas derradeiras confidencias no Colegio da Compañía en Alcalá de Henares, onde o xesuíta pasou os seus derradeiros anos. Certo é que os que poderían dar fe da veracidade e o contido de tal encontro xa non están entre nos, pero a anécdota non deixa de ser acaída ao día da súa xuntanza.

Teño tamén un relato de don José María Díez-Alegría que quixera que lle lera ao noso xesuíta salvadoreño e vigués. A cousa chegou a min como ben certa, e aínda que tal non sabería acreditar a teño por tan ben acaída á personalidade e biografía do teólogo asturiano que a vou a reproducir, tomándome as oportunas licenzas literarias, e unha licenza xeográfica consistente en cambiar a localización dos sucesos da orixinal andaluza a unha máis achegada a nos.

A cousa vai dun cura moi novo, recén ordenado, que chegou a unha parroquia da Galiza rural máis profunda. O eclesiástico procedía da cidade e mantiña unha ignorancia supina arredor dos usos e costumes da aldea. Por iso cando o señor bispo informouno informoulle que Marica a do Muíño, viúva de vivo e con tres fillos pequenos, vivía en pecado arrimada a un vello patrucio que case que lle triplicaba a idade, e que a súa primeira misión era arranxar tal situación, á primeira oportunidade que pillouna na igrexa foi canda ela e díxolle:

—      Ti es Marica a do Muiño?

—      Son!

—      E tes tres fillos, e un home que anda no bacallau en Terra Nova e do que non tes novas?

—      Teño!

—      E estás vivindo co señor Alfredo na súa casa?

—      Estou!

—      Pois tes que deixar esa casa! Non podes seguir co vello baixo pecado de escándalo!

—      Pecado de escándalo? Iso que é? Nos non facemos mal a ninguén, e ninguén ten por que arar no barbeito falando de nos. Eu vexo por el, e el ve por min, que xa deixou ante notario para quen vai quedar “mortis causa” a casiña onde vivimos.

O crego entende entón a urxencia do encargo do señor bispo por arranxar a situación. Marica a do Muiño é muller, pero ven de descubrir que as mulleres son menos parvas do que lle tiñan contado, teme fracasar na súa primeira misión e dicide por en xogo o que considera o argumento supremo: o medo ao inferno!

—      Pero, muller, é que non te decatas que iso vai contra a lei de Deus, e podes condenarte eternamente?

—      Condenarme? Non creo tal, Padre! Verá: eu cando veño a igrexa axeónllome naquel reclinatorio de alí; xunto ás mans, pecho os ollos e dígolle a deus polo baixiño: Señor, ti perdóasme a min o vivir con este vello e eu perdóoche a ti por terme na pobreza, co home perdido na mar e os fillos a pedir pan.

E disque don Xosé María Díaz-Alegría remataba o conto sentenciando:

—      Man por man! Non creo que o Señor tivera nada que opoñer a tal razoamento!

E mire que lle digo don Manoel! Teño para min que o xesuíta era, polo menos nese sentido, tamén dos meus!

Eu ben vin estar o moucho

enriba daquel penedo.

Non che teño medo, moucho!

moucho, non che teño medo!

Un home é un home (e un ghato é un bicho!)

                                            (Foto de Víctor de las Heras)

Mire que lle digo don Manoel! Personaxe aborrecible onde os haxa era Francisco o do Castelo. Furibundo activista do “consellos vendo que para min non teño”, provocaba coas súas predicas tales desbandadas masivas nos seareiros da taberna do Mincha, que non era a primeira vez que a Sefa tiña que chamarlle ao orde para que cesara nas súas acendidas soflamas, sempre trufadas do máis rancio machismo militante. Porque o Francisco, don Manoel era un fillo aplicado da podre ideoloxía daqueles tempos que relegaba á metade da humanidade a unha situación de inferioridade.

Fillo daqueles tempos e fillo tamén dunha nai submisa, obediente e dócil, que tiña a gala perdoar con xesto de mártir de película de romanos as falcatruadas do seu marido, que xa sabe don Manoel que, segundo a Santa Madre Igrexa, as fillas de Eva veñen a este mundo a sufrir, e a súa única felicidade consiste en satisfacer cun sorriso mortificado os torpes desexos do seu home.

O Francisco fora alá polos anos oitenta traballador do naval. Traballador que non obreiro, como el encargábase de deixar ben claro a menor oportunidade. Un daqueles controladores e cargos intermedios non cualificados que se crían por riba dos carpinteiros, soldadores, electricistas,  e outros obreiros especializados de maior salario e cualificación profesional que a deles. Nas oficinas de Ríos do estaleiro de Ascón coñecera a Tareixa, unha rapaza ben guapa e educada á que fíxolle as beiras con tal arte que, malia a diferencia de educación e situación, arcanos da mente feminina!,  a rapaza quedou perdidamente namorada, non sei ben se da súa figura viril ou do seu arte para dicir as maiores sandeces con voz sedutora.

Seica foi cousa da nai do Francisco, entusiasta propagadora da fe na auténtica natureza da muller católica, feita de abnegación, entrega, sacrificio e renuncia, de onde partiu a idea de que a súa futura nora renunciara antes da voda ao seu ben pagado traballo de secretaria de dirección no estaleiro, posto que conforme ao seu parecer non estaría ben visto, nin sería unha boa base para o establecemento dunha vida en común, que a muller gañara máis do dobro que o seu marido, e tivera un traballo de maior categoría e responsabilidade que o del.

A Tareixa, o chegares aquel posto de traballo custáralle ferro e fariña, moito estudo e moito esforzo, pero aceptou sen queixas a exixencia, orgullosa e alegre de facer ao seu home o agasallo da súa conformidade e sacrificio. Porque ben sabe don Manoel, que moitas, demasiadas veces son ás propias mulleres ás peores cómplices do machismo dos seus homes e as que o inoculan nos seus fillos varóns, orgullosas protagonistas de infamias tais como a de “mentres haxa mulleres na casa ti non vas facer cousas de maricóns”, e frases semellantes que todos temos escoitado máis dunha vez. A nai ensina ao seu fillo que é a súa irmá a que debe facer as cousas da casa, e que cando ela sexa velliña e requira de coidados, serán exclusivamente estas fillas as que teñen a obriga de ocuparse dela. E como neste de caso de Tareixa e Francisco convence ao seu fillo que el é o rei da casa, e que por iso debe casar cunha muller que sexa unha criada, como o é ela, unha muller que manteña incólume o que a ela lle ensinaron, que faga todo canto a igrexa e a sociedade gusten ordenar, e que o transmita sen dubidar ás futuras xeracións.

Tareixa e Francisco casaron e foron a vivir a un piso de aluguer alá pola Riouxa. Preto do traballo pero, para satisfacción da Sefa e de moitos dos seus clientes, moi lonxe de Bouzas. Logo chegaron os anos oitenta coa traumática reconversión do naval, a redución de persoal en Vulcano, Freire, Barreras e Santodomingo, o peche de Ascón, e as grandes mobilizacións da cidadanía en solidariedade cos peches e despedimentos. Francisco non estivo en ningunha destas accións, nin a histórica do 15 de abril de 1983 á que acudiron arredor de 250.000 persoas, o que non lle librou de acabar igual que o resto de compañeiros que si que o fixeran: na cola do paro.

Pasaron moitos anos sen que ninguén na taberna soubera máis do matrimonio. Para a nosa desgraza nada do bo dura para sempre, e un día que entraba na do Mincha con todo o trapo ao vento, vexo que a Sefa faime un aceno sinalándome co queixo para o recanto onde un vello coñecido está a darlle garlopa ao mostrador, mentres un par de vítimas intentan rematar ás súas cuncas coa máxima celeridade. Demasiado tarde! Xa me veu!

—      Benditos os ventos que o traen por estes portos don Paio! Abarloe aquí a lancha que algo de viño haberá que botarlle a esa palleta!

—      Canto bo por estes caladoiros! De visita, ou?

—      Non don Paio. Non sei se saberá que morreu o meu pai, e decidimos volver a Bouzas, a vivir á casa da miña nai.

—      Non sabía nada. As miñas condolencias. E a túa nai, como o leva?

—      Moi conforme non está, pero hai sitio abondo e así aforramos o aluguer, que non están os tempos para tirar os cartos. Ademais, agora que botaron ao subnormal do meu irmán de San Rafael, quen lle vai a botar unha man para controlalo, se está cada día máis violento? Xa lle digo eu: pois a Tareixa! Que ademais así estará máis entretida e sen tempo para andar pensando cousas raras!

—      Todo vantaxes! E Tareixa que di deste arranxo?

—      Que vai dicir? Cada un apanda co seu. Eu teño abondo co meu traballo nunha auxiliar de Barreras controlando ás horas e os partes de traballo dos obreiros, que sempre están intentando estafar á empresa. Ela co seu traballo de muller, que é ben descansado, todo o día man sobre man na casa!

—      Man sobre man non estará. Non tedes fillos?

—      Temos soamente unha filla. E non será por non intentalo! O primeiro non durou moito. Seica naceu cun defecto no corazón e morreu con dous ou tres anos, non recordo ben. Despois non se quedaba embarazada, pero non pola miña culpa, eh! Que fomos ao médico e dixo que era culpa dela, que seica aínda estaba impresionada coa morte do primeiro fillo.

—      E logo veu a filla, non si? Que o tempo é un gran menciñeiro ...

—      O tempo e o marchar de Vigo. Saíume un traballo en Canarias e alá marchamos. E vese que o non ter nada que lle recordara a Vigo foi para ela man de santo, que ao pouco tempo de estar nas illas quedou embarazada. E todo foi moi ben. A única tacha é que fora unha nena! Pero en canto poidamos iremos a polo machiño, que eu quero un rapaz para que manteña o meu apelido.

—      O teu apelido tamén o leva a nena ...

—      Pero non é o mesmo, don Paio!

—      Non será. E ela, como está?

—      Se a ve non a recoñece. Está feita unha calamidade; sempre chea de alifafes, e sen gana ningunha de compoñerse, que lle digo eu: pero muller, amaña un pouco ese pelo e esas roupas que pareces un baldreu! E mira para min con cara de pena, como se eu tivera algo que ver no tema!

—      Digo eu que se nono tes ti quen o vai ter!

Aquilo, don Manuel, non levaba trazas de rematar! A Sefa ollaba para min un pouco con cara de risa e un pouco con cara de pena e eu devolvíalle a mirada pedindo árnica. Para poñer as cousas no seu contexto debera de engadir que o Francisco era desa caste de xentes odiosas empeñadas en invadir o teu espazo persoal, tocarte repetidamente para asegurarse que non fuxiches, que aínda estás aí, e preguntarche incansablemente por se a túa capacidade de comprensión das súas estupideces aínda se mantén incólume.

Entre toda aquela enxurrada de información dúas cousas quedaron firmemente chantadas na miña memoria: Unha tráxica e unha cómica. A tráxica o feito de que o médico desaconsellara vivamente a Tareixa de ter un novo embarazo e que o Francisco lle dera tan pouca importancia aos riscos asociados a ese estado. A cómica cando nos contou, así de pasada, como como se fora a cousa máis normal do mundo, que tódalas semanas xuntábanse un grupo de amigos para ver xuntos o porno do Canal +. Sen descodificar, que iso haino que pagar, e aínda que sexa con raias se adiviña ben o que están a facer. E non tiven outra que tragarme as miñas risas cando souben que naquela España dos anos noventa tan paduana, pasmona e melindrosa, máis de trinta mil homes borrachos de testosterona facían o mesmo.

Pasaron algúns anos máis. Perdín todo contacto co Francisco: Ignoro se porque dende aquel nefasto día entraba na taberna do Mincha con certa precaución ou ben porque el cambiara de hábitos. Un día achégase a min o meu bo amigo don Luis de Altamira e Toranzo, mestre e poeta ao que algúns obstinábanse en chamar o Migallas, para darme a noticia da morte de Tareixa, a muller do Francisco o do Castelo.

—      E logo, como foi?

—      Morreu de parto. —interveu a Sefa—Mira que lle dixeran que co historial que tiña non debera quedar embarazada! Pois nada, nin caso!

—      Non estou eu tan seguro que o do embarazo fora decisión dela ...

—      De quen senón?—preguntou don Luis.

—      Eu ben me lembro dunha conversa que tivo con don Paio, fai xa unha chea de tempo.—apuntou a Sefa, que non lle tiña moita lei ao Francisco.—Que se unha filla non, que se un fillo si...Moita leira e moito “un fillo so e pouco” e agora, vostede mirou ao Francisco no funeral da súa muller?

—      Ben sabe dona Sefa que eu a actos da liturxia católica non asisto. E logo, que foi que sucedeu?

—      O que puido ver todo o que tivera ollos! Que tampouco tardou moito en procurarlle reposto á morta. Que moi desconsolado estaría pero non tanto como para estar máis atento ao escote da lurpia que estaba canda el que aos responsos do cura.

—      Ordiá! —dixo o Antonio que tiña a orella posta.

—      Pero pecha a boca home, que pareces un bocareu sempre coa boca aberta!

Non pasou moito tempo sen que o Francisco pasara pola do Mincha a invitar a unha ronda para celebrar o seu novo casamento. Si don Manoel, si! Coa muller que o consolaba na igrexa no funeral da Tareixa. Raíña morta, raíña posta! E mire que lle digo, don Manoel! Foi cousa de ver o cambio como da noite ó día da condición do Francisco. Xa di o refraneiro que os que dormen no mesmo colchón vólvense da mesma condición, e o do Francisco non foi virarse como a folla do umeiro senón mudar de condición como unha especie de metamorfose. Home, don Manoel! Tanto como de crisálida a bolboreta non diría eu! Deixémolo en de cullarapo a ra!

E como non podía ser doutro xeito, un día que entrei na taberna sen as debidas precaucións case que dou de fociños co novo Francisco. Afortunadamente para min o larapetas tiña ben amarrada a outra presa, Antonio o da asesoría, e estaba tan concentrado na tarefa de acurralalo contra a parede do fondo da taberna, que non se deu conta da miña presenza, de forma que puiden alcanzar sen ser visto unha posición de privilexio dende onde poder escoitar a súa conversa.

—      Don Antonio, ten que seguir o meu exemplo e facerse un home feminista!

—      Un home feminista? E iso que ven sendo?

—      Pois un troco total da súa actitude fronte á muller. A descuberta do agravio histórico que o patriarcado ten exercido riba da muller e a vontade de reparalo.

—      Para min non mires! Eu non estou casado!

—      Iso non importa! Vostede, o queira ou non, é unha peza máis da opresión machista!

—      Sabes que? Iso de ser unha peza me tranquiliza moito. Quer dicir que por moito que me mova as cousas non van cambiar.

—      Non tal don Antonio. Cada un de nos ten a súa parte nesta tarefa de destrución deste sistema mundialmente devastador, eticamente inadmisible, e que provoca unha total infelicidade do conxunto da sociedade.

—      Moi posto che vexo eu nestas cousas...

—      Levo lido moito, analizado moito sobre a violencia cultural do patriarcado que pretende denigrar o feminino como algo accesorio e meramente secundario, para poder situarme dentro do pensamento feminista malia a miña condición de varón!

Xa me coñece don Manoel! Cando escoito certas cousas calar non calo nin debaixo da auga, e aquilo xa foi demasiado para a miña capacidade de “non intervención”

—      Dende a máis respectuosa seriedade don Francisco. Non estará a dicirme que o varón é o orixe de todo o malo e a muller de todo o bo? Porque tal falsa é esa afirmación como a contraria!

—      Estaba vostede aí! —dixo o Francisco, distracción que aproveitou don Antonio para marchar a todo fulespín facendo un xesto cara á Sefa que xa pagaría mañá—Non me negará que toda a nosa cultura está asentada sobre a violencia riba da muller, coa complicidade das propias relixións!

—      Pois negareillo! E con argumentos, que non con prédicas de inquisidor recén converso. E da complicidade das relixións monoteístas non me fale, que a min nunca me atopou rezando en ningunha!

—      Non será vostede un machista totalitario!

—      Pois que quere que lle diga don Francisco! Machista seguro que un pouco. Totalitario tamén porque quero ver a igrexa, a calquera igrexa, fora da educación; porque educación e relixión son incompatibles. Eu postos a ideas de franciscos, sonlle máis das de don Francisco Giner de los Ríos, que cría afervoadamente que a máis poderosa ferramenta para acabar coa discriminación da muller era a coeducación, é dicir educar á muller non so como o home, senón co o home. E morra o conto, que teño máis que facer!

E mire que lle digo don Manoel! Todo o mundo ten dereito a cambiar de opinión, pero as biografías dalgunhas conversións teñen un certo tufo a Torquemada que non son quen de aturar. E por rematar con xeito este conto do Francisco o do Castelo veume ás mentes aquel título da colección de poemas de Rafael Alberti, escritas en homenaxe a os cómicos do cine, “Yo era un tonto y lo que he visto me ha hecho dos tontos”, para poñer a xeito de epitafio virtual riba da súa fachendosa cabeza:

Eu era un parvo machista e a vida fíxome dous parvos: un parvo machista e un parvo feminista