Ti contando nas estrelas.

A mala nova axiña chega. Soubemos, mira ti!, as novas do levantamento dos militares polo sermón de don José na misa do domingo. Daquela prédica incendiaria na que o crego xuntaba as serpes que se arrastran polo chan, a liberdade mal entendida e as forzas infernais que queren esganar á patria, quedei tan só coa parte dos militares católicos que se alzaran para esmagar a hidra do comunismo. E non polo da hidra, que non sabía que caste de animal era, senón polo dos militares católicos que se alzaran, que desa estirpe de alzamentos estaba ben avisada.

Nunca tan largo se me fixera o tempo que vai dende o final da homilía ata o ite missa est, para saíres da igrexa e contarlle o que escoitara ao meu João, que esperábame, como o resto dos domingos, no adro do templo.

-          Ai meu rapaz! – díxenlle nada mais ollalo – Moito me temo que aquilo de que me falaches xa estea ao caer!

Non tiven necesidade de contarlle moito mais. Todos os obreiros en xeral e os carrilanos en particular, estaban mais que avisados de que o balbordo dos púlpitos e o retrincar de sables era anuncio de treboada, e que a mobilización e a organización obreira eran imprescindibles para parar o golpe. Armas coas que intentalo non tiñan, polo que os mais afoutados colleron camiño cara ao campamento de Santa Bárbara no Padornelo onde se concentraba a meirande parte dos carrilanos, na procura de explosivos e as armas dos Gardas Civís do posto, coas que facer fronte aos golpistas. Alá marcharon namentres as mulleres quedabamos na casas, agardando por eles, con mais medo que ovellas na boca do lobo.

Nada souben de João e os seus compañeiros ata case que unha semana despois, cando os ladridos de alarma dos cans fixéronme espertar dun sono cheo de pesadelos. Eran tres carrilanos portugueses, dous armados cunhas escopetas de caza e o meu João cunha carabina de pequeno calibre chea de ferruxe. Un deles traía unha ferida bastante fea na cabeza que intentaba esconder debaixo dun pano manchado de sangue seca, e os outros dous non tiñan moito mellor aspecto. Despois de comprobar con bicos, abrazos e aloumiños que o meu home viña enteiro, funme para a cociña e recadei os restos que quedaran da cea, un xerro de viño e unhas cuncas.

Entre bocado e grolo, João contoume que a maioría dos traballadores do poboado de Santa Bárbara estiveron dacordo e tomar as armas para apoiar á República. Aproveitando a escuridade da noite, un grupo dos mais comprometidos coa causa forzaron a cancela da polvoreira do campamento e recadaron algo de dinamita e algunhas armas que alí estaban gardadas. Descansaron un pouco ata que amenceu e puideron achegarse ao cuartel da Garda Civil por ver de obter o seu apoio á legalidade vixente. Discutiron; uns poucos estaban a favor; outro, o comandante do posto, en contra; os mais tanto lle tiña. Os carrilanos argumentaron que se non estaban decididamente a favor da República tiñan que requisarlles as armas. Nese intre o comandante ordeou disparar sobre eles. Da refrega, resultaron varios feridos, e algún morto, por ambos bandos, pero o poboado quedou en mans dos obreiros e os gardas que apoiaban, por activa ou por pasiva, á República.

Coas poucas armas e escasa munición que puideran apañar, João e os seus dous amigos tomaron lixeiros como enterro de pobre o camiño de volta a Campobecerros. Polos altos da Venda do Bolaño tiveron un mal encontro cunha partida de sublevados, falanxistas e Garda Civil, cos que cruzaron uns cantos disparos. Un deles deulle na cabeza a Duarte, que así chamábase o ferido, e o hubera de dar morte se o rapaz non tivera tan dura a cachola.

-          Merda de falanxistas! Aos primeiros tiros saíron a fume de carozo como se lles meteran un foguete no cu. Pero o que tiraron sen tan sequera apuntar a pouco nos mata ao Duarte! Imos ter que pensar que teñen, como din eles, a deus do seu lado!

Cando João rematou o seu relato chegou a ocasión de explicarlles que os pobos da contorna deixaran de ser un sitio seguro. Que despois de marchar eles chegaran as partidas de falanxistas, con moitas armas e poucos escrúpulos, e que, axudados polas delacións do párroco, levaran detidos a un grupo de carrilanos dos que, por unha razón ou outra, quedaran no pobo. Carrilanos que ao pouco apareceron asasinados, tirados a vista dos camiñantes nunha cuneta no Lombo do Marco no camiño de Campobecerros a Portocamba.

Custoume mais traballo contarlle o que estaba a pasar á nosa familia. Porque don José metéranos, por mor do noso noivado, na listaxe dos desafectos ao novo réxime, lista que non só incluía a todos aqueles que militaban en partidos e organizacións da Fronte Popular, ou simplemente non votaran polos candidatos do cacique, senón todos aqueles que non eran de ir moito a misa, ou que rifaran con algún deles por unha ou outra razón, ou simplemente tiñan unha xugada de bois, ou unha muller, que cobizaban.

Estar nesa listaxe supoñía entrar nun proceso de acoso que podía empezar con ameazas á familia, seguir cunha palleira que ardía sen razón aparente, un can que aparecía envelenado na eira ou aforcado nun valado, tiros ou pedradas pola noite aos vidros da casa, para rematar na detención dun ou varios membros da familia perseguida, sen que ninguén puidera chegar a saber, si a adiviñar, as razóns da persecución.

João calou, e durante un bo espazo de tempo pareceu perdido nos seus pensamentos, mentres os seus compañeiros ollaban para el de fite en fite, coma agardando ás súas ordes. Ao fin ergueu a testa e falou.

-          Camaradas! Verín e A Gudiña caeron. Se as novas son certas toda Galicia está nas mans do feixismo. Genésio: faite cargo de Duarte; saltade a raia e voltade a Portugal. Para min a loita continúa. Quedo na Galiza, o mais preto que poda da que vai a ser a miña muller.

Non había moito mais que dicir. Genésio e Duarte colleron camiño a Portugal pouco antes do mencer, namentres João e mais eu consumabamos o que a igrexa non quixera bendecir.

Que noite aquela neniña

Que noite aquela do verán

Ti contando nas estrelas

Eu as pedriñas do chan.

O cura de Campobecerros

Mire que lle digo, don Manoel! O don Xosé do que fala a Fina, era don José Fernández Rivada, cura párroco de Campobecerros entón e tenor solista do Orfeón Unión Orensana uns anos mais tarde. Don José tiña naquel funesto ano trinta e seis, tantos anos como botóns na sotana, os mesmos do cristo cando o mataron, única semellanza real entre un e outro personaxe, que ser cura e ruín coma a fame é confundir o cu coas témporas e orneos de burro non chegan ao ceo.

No exercicio do seu apostolado nas freguesías de Campobecerros, Portocamba, Sanguñedo, Veiga de Nostre, Fontefría, e algunha mais que quédame por citar, don José mantiña unha fecunda relación coas mulleres igrexeiras, (canto mais novas e bonitas mellor relación, a dicir das linguas de navalla), e constantes e duros enfrontamentos cos homes en xeral e cos obreiros do ferrocarril e os seus líderes sindicais en particular, pois en Campobecerros se formara un moi activo centro sindical grazas á presenza de traballadores asturianos, andaluces e murcianos, con mais experiencia nas loitas obreiras que os portugueses e galegos, ben dados pola súa orixe labrega a confundir os mexos con a chuvia.

Toda a xenreira e o carraxe que don José atesouraba no seu interno contra os que non comulgaban coas súas prédicas converteuse en santa vinganza en canto o alzamento militar contra o lexítimo Goberno deulle a oportunidade. E abofé que os primeiros na súa lista foron os obreiros do ferrocarril, os carrilanos cos que tanto rifara e pelexara.

Don José era home de orde e de paz. Dos homes de orde que din aquilo de prefiro a inxustiza ao desorde que algúns atribúen a Goethe[1], e home de paz; pero dos da paz dos cemiterios porque tamén andaba coma instigador, que non coma executor, nunha das partidas de falanxistas que xurdiron co golpe coma a mala herba no maínzo.

Malia as súas coñecidas simpatías polos alzados ningún dos defensores da República, obxecto da súa xenreira, molestou a don José cando os carrilanos pasan á acción contra o levantamento militar e asaltan o Campamento de Santa Bárbara, á beira do Padornelo, para conseguir armas e explosivos cos que facer fronte aos golpistas. Os leais á República fanse fortes en Verín e na Gudiña, zonas de forte afiliación sindical, e conseguen, senón o apoio activo, a pasividade dos carabineiros que, como di a cantiga dormen cos pes á xeada, e non están para moitas rumbeiradas.

Mais pouco dura a ledicia na casa do probe. O día 23 de xullo chega a Verín unha columna da Guarda Civil ao mando do capitán Juan Ros Hernández con máis de setenta homes armados e con adestramento militar. As partidas da CNT e da UGT, mal armadas e carentes de estratexia e disciplina, mirándolle o  cu á curuxa, abandonaron Verín, namentres a xente de orde afecta a República quedaba na vila pensando que non tiñan nada que temer dos golpistas. Polo menos son quince os detidos por estar na horta e non ver as verzas; entre eles o médico da Beneficencia municipal e alcalde Verín polo Fronte Popular Carlos Reino Caamaño, o empregado José Antonio Álvarez Diéguez e o comerciante Lino García Vázquez.

Nos seguintes días de agosto as partidas de falanxistas e Guarda Civil fan batidas de limpeza polas terras de Monterrei deixando ao seu paso decenas de mortos, e miles de abusos, sen outra oposición que a dalgúns grupos de carrilanos que botáranse ao monte para tentar ocultarse. Entre eles está o home da nosa benquerida Fina. Pero isto xa é gran para outra maquía, e para para outro muiñeiro.

Mala morte, malos homes

esganados cun cordel;

miña naiciña da alma

gardádeme ao meu Manoel.

---

NOTA [1]: En realidade a tradución mais aproximada da frase de Johann Wolfgang von Goethe é: prefiro cometer unha inxustiza que tolerar unha desorde, Pero é importante saber que díxoa diante da cidade de  Mayence, cando foi reconquistada polos prusianos durante a Revolución Francesa, poucos minutos despois de que o escritor se interpuxera persoalmente para impedir o linchamento dun soldado francés. A inxustiza da que fala, posta en contexto, consiste en salvar a vida dun soldado inimigo inerme; a desorde é a do populacho ávido de sangue. A frase, nesta conxuntura, significa en realidade o contrario ao que a tradición, e a mala tradución, lle fai dicir.

Fina fala do seu curto noivado.

Pouco che podo contar, miña filliña querida, do meu noivado co teu pai, o meu benquerido carrilano portugués, que pouco tempo deume a vida para estar xuntos! Vinte días mal contados dende o primeiro domingo de xullo no que João foi falar co meu pai para acordar as datas do casamento ata o malfadado día que tanto me custa traer á memoria. Ese día no que os ventos revoltos dos enfrontamentos entre obreiros e patróns transformáronse nunha tempestade de odio e rancor que levou por diante as vidas de tantas boas xentes que non fixeran mais que organizarse e reclamar o que lles deberan ter dado de seu!

Mais antes de chegares aos tempos das desgrazas, déixame continuar o relato onde o deixara: no día que o vin coa súa gaita mirandesa e as súas maneiras virís, subido no estrado dos músicos para tocar cos seus dous acompañantes as pezas necesarias para que o baile do domingo, na taberna do Avelino o Fanchico, non se tivese que suspender pola ausencia dos músicos que se contrataran.

Aquela primavera de 1936, viñera cedo de mais, e nin marzo amolara nin abril esfolara, que xa chegara maio tan longo que sodes, que morro de fame e morro de amores. Ao domingo seguinte viñeron os gaiteiros de sempre e o João, que decatárase do moito que o miraba cando estaba a tocar, esqueceu os medos, procurou no seu interno a coraxe necesaria, e, nun fío de voz, pediume para bailar. E eu, miña filla, esquecín as mañas que a túa avoa me ensinara, e dinlle a resposta que os dous estabamos a soñar.

Envexa de tod' as mozas,

Cando xuntos vén ou ván,

Moitas ó son d'o pandeiro

Cantábanll' este cantar:

“Non te chegues moit' ó lume,

Volvoretiña real,

Non te chegues moit' ó lume,

Mira que te vas queimar.”

Mais fan tanto caso d' ésto,

Tanto d' esto se lles dá;

Como si rousara un carro,

Como si ladrara un can.

Aquela nosa primeira tarde foisenos nun único baile que durou ata que os músicos nos berraron que tiñan que marchar. Dende aquela os días para min foron de dúas velocidades: seis días de carro cansón e un de lume no piñeiral. Lume, miña filla, que non tiña que ver coas naturais calores da mocidade, non labarada nin queimada de restrollo, senón lume de carozo, porque, se ben o meu enamoramento primeiro entrou polos ollos, decontado afirmouse pola súa forte e afectuosa personalidade, polo seu falar lento e pausado, e por riba de todo o seu xeito de argumentar na defensa das súas conviccións sen escarnecer as dos demais.

Nada mais me permite o natural recato que debe existir entre unha nai e unha filla, contarche dos nosos namoros e galanteos. Soamente que amabámonos coma dous pombos, e que todo o tempo era pouco para estar xuntos e que o noso maior anceio era formar unha familia e vivir xuntos ata chegar a vellos. Como eu sempre fun unha muller relixiosa pedínlle casar na igrexa cousa á que él, que era ateo, non puxo ningunha obxección.

O que si a puxo, non algunha obxección senón unha total oposición, foi don Xosé, o párroco de Campobecerros, que daquela tiña a edade de cristo pero non a súa tolerancia.

(Estrofas do poema de Manuel Curros Enriquez, Unha voda en Einibó)

O que Lucía díxolle ás boas xentes de Celanova

Mire que lle digo, don Manoel! Que se non lle é molestia nin atafego lévelle o meu agradecemento a esas boas xentes das terras de Celanova, en cuxa Casa dos Poetas vai vostede a presentar o libro no que tivo un dia a deferencia de recoller os meus parrafeos. Porque se ben é verdade que Bouzas é a miña terra, Celanova non deixa de ser unha parte importante de min aínda que o sexa por persoas interpostas.

Evidencia abondo deberan ser as peripecias de Filipe o curmán de Tiniño e coleccionista de aras sepulcrais, do Deán do Mosteiro de San Rosendo, experto en latíns, de Camilo Campos Méndez, barbeiro nado en Celanova, e morto no bou EVA, de Faustino e Teresa, pais da escritora galego/cubana Anisia Miranda, compañeira de Neira Vilas, de Manoel Castro González, “O gaiteiro de Penalta” nado en San Pedro de Mourillós, de Manuel Álvarez, o pai de Moisés Álvarez O’Farril, que era de Gomesende, e de Lisardo o camareiro do Derby de Vigo, que era de Bangueses.

Peripecias de Milagres, a dos andares feiticeiros, que deixou ao noso gaiteiro por casar cun boticario de Xinzo de Limia, da súa nai e as catro irmáns, señoritas de caldo á merenda, de Marcial e a súa filla que tocaba o bombo … E as do meu ben querido Tiniño, que era de Santa Olaia de Portela pero que amaba tanto o mar que ese amor case que lle custa a vida.

Onde tocaches, gaiteiro?

Eu toquei de mar a mar.

Moito andiveches, gaiteiro,

pouco puideches tocar.

Eu cantares sei un cento.

Mire que lle digo, don Manoel! Eu de amores seille tanto coma de albardar ratos, pero o demo, cando non ten que facer, sacha os nabos antes de nacer, e ben se me alcanza que se a semana seguinte xa están no seu posto os gaiteiros de sempre, e o João non falta ao baile, pouco espilido ha de ser para que non repare en que a mais garrida moza de Campobecerros esmorece porque a saque a bailar! Porque, don Manoel, eu non tiven o gozo de coñecer á Fina nos seus anos mozos pero, como gusta de dicir o Eladio, ben se ve pola vaca como foi a xovenca, e seguro que non era daquelas que teñen que darlle a beber ao mozo a quen queren atraer mais licor que o dos seus ollos!

E fálolle de dar a beber un licor ao mozo para o namorar, porque moitos dos vellos costumes e tradicións coas que as mozas procuran engaiolar aos mozos para que as pretendan teñen que ver con beberaxes preparados a este fin con viño ou augardente mesturado con cinza de queimar un guecho de cabelo da moza, ou pingas da cocedura de osos de defunto, e aínda de sangue do período. As rapazas de Bouzas son un pouquiño mais finas e delicadas; recollen no solsticio de verán herba de namorar nos cons das praias e a poñen nun dos petos do home a quen queren conquistar, sen que este se decate.

Outras tradicións presentes en moitos lugares da nosa terra é o de facer nós nas xestas que rodean certas ermidas como a da Santa María da Franqueira no concello da Cañiza,na Paradanta,  ou a de San Antón no concello de Gomesende, nas terras de Celanova. Se a moza logra facer o nó cunha man soa, é sinal de que casará nese mesmo ano.

Dende o alto da Cañiza

Vexo o coto da Franqueira

As mozas que atan a xesta

Non van alá mais solteiras.

Tamén nalgunhas capelas coma a de San Eliseo, ou a de Santo Antonio, hai o costume de que as mozas tiren unha pedra que ten a forma do peletre da mariola a un pozo cunha boca moi estreita que hai nos arredores, dicindo:

San  Eliseo, casar quero...

Se a pedra entra pola rendiña é sinal de que a rapaza casará aquel ano.

Os santos casamenteiros teñen, don Manoel, un traballo moi especializado, e compre saber a quen dirixirse consonte os casos. Por exemplo as viúvas, se quixeren pedir un novo casamento deben dirixirse a Santa Ana, que é quen sabe dese oficio. As moi feas e deformes deben dirixir as súas preces a San Xudas Tadeu, que é o santo das causas desesperadas e perdidas. Para aquelas que xa non están na súa primeira xuventude o seu avogado é San Bento de Palermo para os do norte de Galicia e San Gonzalo de Amarante para os miñotos.

San Gonzalo de Amarante

Casamenteiro das vellas

Por qué non casas ás novas

Que mal che fixeron elas

Traballo especializado e de risco!, engadiría eu! Polo menos no caso de Santo Antonio que ocúpase das rapazas novas. Porque cando cando o santo non lles concede o que pediran quítanlle as veas acesas que lle ofreceran, e o castigan en efixie azoutando, salpicándolle viño por riba, picándolle con alfinetes, atándolle unha corda ao pescozo, meténdolle nun pozo ou poñéndolle mirando contra a parede.

E mire que lle digo, don Manoel! Contan en Portugal que Santo Antônio e São Gonçalo rifaban porque cando aínda non se establecera con claridade as competencias dun e outro, as mozas casadeiras pedían a intervención dun santo sen ter en conta a especialización citada. Di o poema:

Santo Antônio ficou bravo

com Jesus foi reclamar:

- Em assuntos de noivado

e casório ao pé do altar

São Gonçalo ainda acaba

ocupando o meu lugar...

O Senhor sorriu e disse:

- Toniquinho, não esquenta:

Você casa as que têm vinte,

ele casa as de cinquenta

Você para em vinte e nove,

ele assume até os noventa

Pois não é que o tal acordo

fez o céu se encher de graça?

Os dois santos se abraçaram

e até hoje, sem pirraça

Santo Antônio acode a uva,

São Gonçalo, a uva passa

(A Disputa de São Gonçalo com Santo Antonio pela Proteção das Encalhadas. Oswaldo Rios e Fabio Sombra)