Pirulí de la Habana!

 

(Mirequelledigo contesta a dona Lola)

Mire que lle digo dona Lola! Teño para min, aínda que sexa sen moitos datos que avalen tal opinión, que o “pirulí da Habana” chegou de Cádiz a Vigo por mor das moi boas relacións que houbo sempre entre os armadores de pesca de ámbalas dúas cidades. Avala tal opinión o feito de que a primeira persoa á que vin exercer o digno oficio de vendedor de tales lambetadas diante da porta de entrada do Teatro Circo Tamberlick, que na antiga rúa do Circo promoveran Augusto Bárcena Franco, Francisco Martínez Villoch e Mariano Pérez, de nome Tomás e alcume “El Bullita”, tiña tal procedencia. Seino ben porque foi, brevemente, noso compañeiro de fatigas nun bou de altura dos do Gran Sol, nos anos nos que eu inda andaba nas faenas de cuberta, e o Tiniño nin soñara con coñecer a Aileen, a enfermeira de louros cabelos que lle roubaría o corazón.

Tomás era home, citrino de pel, mirrado como un pau de virar tripas, pelo moreno e encaracolado, bulideiro como un axóuxere e máis falador que un escribán. Eu, vostede xa me coñece don Manoel, tampouco son dos de estar moi calado, pero sei estar como unha pedra nun pozo se a historia paga a pena. Unha noite de encalmada, rumbo ao caladoiro, achegouse canda a min e díxome polo baixiño:

-   Dicen que a nadie le amarga un dulce, pero, ¡ya ves!, yo estoy aquí escapando de esos dulces.

Acomodeime na amura e puxen a orella a pacer, que o ceo estaba ateigado de estrelas, o mar mainiño como un arrolo e o traballo afastado no tempo. Segundo me contou, María e Manuel, os pais de Tomás, tiñan unha minúscula industria de pirulís e garapiñadas, coa que ían trampeando un pouco a miseria dos anos da posguerra. A nai facía os doces, o pai os envasaba e o irmán maior de Tomás collía as varas do carriño de dúas rodas de bicicleta e toldo roxo e branco, para ir a vender polas estreitas rúas do Pópulo e o Mentidero a súa mercadoría. Un día o pai de Tomás espertouno coa noticia:

-  ¡Arriba holgazán! ¡Tomas la alternativa entre las varas por espantá de tu hermano!

O da espantá do irmán, non era tal, senón simple cansazo e desesperación do moito traballo e pouco rendemento que a venta de lambetadas tiña para un rapaz novo como el; que nunha cidade de tradición mariñeira e pescadora, o mar era unha oportunidade de ter un futuro mellor, e no María Teresa, un pesqueiro de altura que Francisco Márquez estaba aparellando para ir ao Gran Sol, ofrecéranlle un posto de sollastre na cociña, que se as cousas do mar non se lle daban mal, podía ser un bo comezo e, quen sabe?, ata chegar a ter un pesqueiro de seu!

-  Ese Márquez do que falas, sabes se era galego?

-  ¡Tan gallego como tú! ¡Y hasta creo que de Bouzas!

-  Pois pode ser o que eu digo! Era un rapaz que xogaba moi ben ao fútbol. Corría as bandas como un foguete; chegaba ao córner, centraba e puña a pelota na cabeza do dianteiro cunha precisión que acolloaba! Estivera no Rápido de Bouzas ata que fichou polo Español de Cádiz, polo que todo coincide.

A marcha do irmán maior foi para Tomás un desgusto e unha frustración, pero tamén  unha boa aguilloada para agardar con ledicia o paso dos anos que lle permitira procurar a liberdade, como fixera o seu irmán.

-  Al rico pirulí! Pirulí de la Habana que se come sen gana!

Contoume que o pirulí ten esa forma de cono aguzado, pola forma do caparucho de  penitente que levan os nazarenos nas procesión da semana santa de Cádiz, e que con cada unha das confrarías, diante do penitente que carga a cruz de guía, vai sempre o vendedor de pirulís ofrecendo a súa doce mercadoría aos moitos espectadores das beirarrúas, e que se non fora pola moita competencia desleal que neses días xurde ata de debaixo das pedras, non sería tan mal negocio. De feito cando fartou de golsar ata a primeira papa cada vez que ía mala mar, cousa que vostede sabe don Manoel, que é un día si e outro tamén, decidiu quedar en Bouzas, que o mercado de lambetadas en Vigo estaba pouco traballado e a fabricación de pirulís tampouco requiría de moita inversión. Os paus llos facían na carpintería da rúa Alfolíes, a bandexa cos moldes un amigo de Talleres Reyna, o caramelo facíao el con azucre de cana e auga, e o papel de diversas colores, rosa, verde ou amarelo, da papelería Porras. A calidade do papel é importante, porque se o pirulí non está ben feito, colleu humidade, o mollouse coa chuvia, non darás despegado o papel de mala calidade do caramelo. E non; non hai pirulís de sabores. O pirulí sabe a caramelo, e punto. Caramelo que compre lamber e non morder, porque cando vai calor forma unha masa pegañenta que adhírese aos dentes e logo non hai máis xeito de librarse del que deixar que a saliva vaia facendo o seu labor.

Un día fun ao cine Tamberlick e o Tomás non estaba alí. Preguntei a don Fernando e me dixo que recibira unha carta da súa familia de Cádiz, da quen non sabía obxecto nin contido. Uns meses despois aínda non volvera e que a táboa con buratos onde metía os pirulís cabeza abaixo aínda estaba gardada onde a deixara. Nunca máis souben de Tomás “El Bullita”, pero sempre que vexo un carriño de lambetadas recordo aquela noite na que o ceo estaba ateigado de estrelas, o mar mainiño como un arrolo, o traballo afastado no tempo, e o Tomás me contaba cousas da súa nenez polas rúas de Cádiz, entoando o seu refrán:

-  Al rico pirulí! Pirulí de la Habana que se come sen gana!

Eulalia, a da tenda de contos. (3)

 

Escoite e verá don Paio! A tenda de Eulalia, que estaba nos baixos da miña casa na baixada da Estación, é o invariable pano de fondo dos recordos da miña nenez. Aínda hoxe podo pechar os ollos e revisar recanto por recanto canda unha das partes dela! No fronte, nada máis baixar os dous chanzos que daban acceso á tenda estaba o mostrador de madeira cunha peza móbil a xeito de tampa fixada polo bordo con gonzos para pasar ao interior. Este mostrador tiña no seu fronte un vidro polo que os cativos axexábamos os botes de cristal cheos de lambetadas.

-   Lali, déame un patacón de bolas de anís! E que sexan azuis e roxas!

-   Iso si que non pode ser! As que saian saen, e da color que saian! Que acaban todas polo chan e logo non as dou vendido!

Un patacón, ben o sabe vostede don Paio, á que tamén chamabamos “perra gorda”[1], era unha moeda de dez céntimos de peseta, e con ela podías mercar unha boa presada delas! Por un pouco máis podías comprar un cadradiño de pan de figo, un doce que facían con figo en cachiños, semente de sésamo e améndoa moída, posta entre dúas follas de oblea e envolta en celofán, cun cromo dun dos futbolistas dos equipos de primeira división; goma de mascar das marcas Cheiw e Bazoka, que tiña a sona de facer globos máis grandes, “chicle Bazoka estira y explota”, ou un pirulí da Habana.

Riba do mostrador estaba a balanza de ferro daquelas de dous pratos, co seu xogo de pesas na caixa cos seus buracos, o surtidor de aceite comestible a manivela, coa súa chapa de “Hai un xogo de medidas a disposición do público” que tanto nos chamaba a atención, unha gran caixa de galletas variadas, os chocolates, con leite e o de facer “á taza”, e unha cesta con barras pequenas de pan para os bocadillos. Nun lateral unha queixeira coa tapa de vidro e unha base de madeira, e dentro unha tetilla co seu marmelo e queixo de bola, que moitas mais variedades de queixo, non había.

Detrás de Eulalia estaban os andeis. Un coas cousas de limpeza, pedramol, lixivia, e demais, e outra coas caixas de froita de temporada, un par delas para a froita mazada que vendía a menor prezo. Logo estaban os caixóns das legumes, o azucre, o arroz, e todo o que se vendía polo miúdo nun cartucho de papel de estraza. Penduraban do teito chourizos e longaínzas, e a omnipresente piña de plátanos de Canarias. Á dereita de todo, conforme entrabas de fora, estaba, sempre pechada, a porta prohibida. Porta que daba ao carto de atrás onde Eulalia agachaba o café, o rubio de batea e algunha outra miudeza de contrabando.

E logo os contos. Contos por toda a tenda. Dende os vidros das portas de entrada ata as cordas que cruzaban cada recanto da tenda, de onde colgaban, suxeitos con pinzas da roupa, os tebeos e novelas gráficas das que xa lle falara. E montes de novelas de vaqueiros para alimento espiritual dos carreteiros da estación de ferrocarril. E as de Corín Tellado que algunha vez tamén vin coller, non sen certa vergoña, a algún deles. A tenda de Eulalia era a nosa biblioteca; de pago, porque trocar os tebeos tiña o seu (mínimo) prezo, pero pública porque os dous banzos na entrada estaban sempre cheos de rapazada, que ler en compañía sempre foi moito máis divertido. A tenda representaba para uns nenos que non sabían o que era unha biblioteca pública a nosa cova dos tesouros onde vivían o Capitán Trueno e Sigrid, el Jabato, don Pantuflo, Zipi e Zape, Carpanta e o reporteiro Tribulete.

Eulalia sempre tivo canda ela can, paxaros e gato. Can pola compañía, que Eulalia non chegou a ter fillos de seu; paxaros pola música do seu canto, que os radios ían moi caros para poñer algún na tenda; e gato como o máis eficaz dos sistemas de control de pragas, que non son soamente eran os ratos, senón tamén as cascudas e outra bichería miúda. A min encántanme os gatos. Máis que os cans, que tamén, pero estimo máis aos gatos polo limpos, e independentes. Limpos os que máis, que andan todo o día ocupados no seu aseo persoal, non verás gato ningún que queira entrar nun lugar cheo de lixo, nin gato que faga ás súas necesidades fora do seu areeiro. E orgullosos da súa independencia, que soamente deixaranse acariñar cando, e por quen, lles preste a eles. A diferenza dos cans, un gato só comerá cando teña fame, actuará cando o vexa oportuno e nunca se renderá cando queira conseguir algo.

Pero, non sexamos coma quen fai o aro e non ten o cesto, esbardallando coma unha peixeira! Un can, dous paxaros e un gato tiña Eulalia. Un can de raza indefinida que atendía por Trotski, unha parella de periquitos que non tiñan nome, e unha gata de nome Linda obstinada en manter a súa felina independencia. Linda andaba ao seu aire pola tenda, comendo cando tiña fame, bebendo cando tiña sede e procurando aloumiños e rascadelas no lombo cando tal cousa lle viña en gana. Se non había máis cousas que facer, e consideraba que a súa obriga de eliminación de pragas estaba cumprida ao xeito, liscaba devagar pola porta da tenda, paseniño, procurando que ninguén se decatara da súa marcha, e ousara coutar ás súas arelas de exploración da paisaxe cidadá. O máis habitual era que Eulalia tardara un pouco en caer na conta da ausencia de Linda, pero cando tal cousa acontecía era de ver a cerimonia policial de “busca e captura” que as ordes de Eulalia desencadeaban.

-  Trotski! Vai buscar á Linda! −ordenaba a tendeira, con voz firme e severa, pero moderada no seu volume; que o can tampouco necesitaba de moitas arredas para cumprir tan gorentoso traballo.

Trotski era o que poderiamos chamar un can flegmático, máis non pachorrento ou cachazudo. Tomaba o seu tempo ata para os traballos que mais lle gustaban, como o de rillar nun óso de vaca da carnicería da señora Sefa; ou este de traer de volta á Linda. Érache cousa de ver o sorriso pícaro, se que que tal xesto pode haber na cara dun can, que iluminaba os seus ollos cando entraba pola porta da tenda coa súa presa collida por unha orella! E non era un día o que isto sucedía, senón tantas e tantas veces que a probe gata chegou a ter unha ferida na orella por onde o can a amarraba, para facela tornar á obediencia familiar, sen que nos cansáramos nunca de rir diante de tal cadro!

Logo Linda morreu, e Eulalia tivo outro gato que levou por nome Tigre. Pero isto xa é, como di vostede, fariña doutra maquía, que hoxe marcho que teño que marchar.

---

[1] As moedas fraccionarias da peseta tiñan os seus nomes cotiáns. Unha “perra chica” eran cinco céntimos de peseta; unha “perra gorda”, como queda dito, dez céntimos; un real 25 céntimos e dous reais 50 céntimos. 

O liscanzo astronauta.

 

Mire que lle digo don Manoel! Que tempos estes nos que xa ninguén quere que os nenos enfronten os seus medos, tristuras, rabias ou vergoñas! Nin tan sequera uns poucos minutos de saudábel aburrimento! Cando están ledos ou entretidos ninguén temos problemas en aturalos,  o malo está cando queremos un pouco de tranquilidade, e o neno reclama a nosa atención e coidados. Daquela o máis rápido e efectivo é meterlle ao picariño un chupete entre os dentes, para que teña algo no que se entreter. Nada novo, don Manoel, que xa os construtores de pirámides dábanlle aos cativos efixies de barro recheas de mel. Hoxe a electrónica veu botarnos unha man e temos chupetes máis eficaces: os teléfonos móbiles. E se non funciona sempre podemos volver ás vellas receitas:

Cando o neno chora cómpre o limpar,

fartalo de leite e o acariñar.

E despois de todo se non quer calar,

dea media volta e déixeo chorar.

Que tampouco cómpre esquecer que como di o refrán “o neno chora polo seu ben e o vello polo seu mal”!

Non me teña, don Manoel, por inimigo do progreso, que tal non son! Soamente advirto que ne quid nimis, nada en exceso, e que cando o neno abandona os xogos de grupo para refuxiarse nas máquinas pode chegar a ser un túzaro sen ningunha habilidade nin interese en comunicarse cos demais. E xa sabe, don Manoel, aquelo que di que “para os nenos os xogos non son tales, senón as súas máis serias actividades”, e que “o home non deixa de xogar porque se faga vello, senón que se fai vello porque deixa de xogar”.

Aínda que non é menos certo que para ser un túzaro non se necesita un móbil. Porque o Xosé, o fillo do meu amigo Diamantino, era túzaro de seu, sen necesidade de ferramenta ningunha que o fixera máis apartadizo. Aló polos anos sesenta a familia deixara os aires de Bouzas polos do Calvario, e o Xosé pasara de xogar ao gua, á buxaina, ao cravo e á billarda na Alameda a face-lo mesmo no Campo das Caralladas.

O Xosé tiña un único amigo: Álvaro, o fillo duns veciños dos seus pais que quedara co corpo deformado e as pernas paralizadas por mor da polio, aquela maldita enfermidade que deixou a moitos nenos moi mancados de corpo e alma naqueles anos sesenta. O que empezara sendo soamente unha tarefa imposta ao Xosé polos seus pais que consistía en recoller ao Álvaro da parada do autobús do colexio dos xesuítas, dos “corvos” pola color azul escuro dos seus uniformes, e axudalo a chegar á súa casa, acabou en amizade por mor do forte vincallo que a xenreira á aquela obriga provocaba nos dous. Aínda que, como tantas veces sucede, os dous amigos non podían ser máis distintos entre eles; alto e forte coma un carballo o Xosé, eivado das dúas pernas e miudiño como un gorrión o Álvaro; máis zoupo que un burro atado a un poste o primeiro, lizgairo como un esquío o segundo; triste como prado sen rego un, ledo como unha gaita nas festas o outro; a súa asociación os facía fortes e resistentes fronte ás risas e as burlas do mundo, do mesmo xeito que un lique, feito da simbiose dunha alga e un fungo, e moito máis resistente á secura, ao frío e á calor que cada un deles por separado. E se o Xosé estaba presto a ceibar unha labazada ao primeiro que ousara facer a máis mínima referencia a discapacidade física do seu amigo, Álvaro nono estaba menos para inxuriar, vituperar e ferir coa súa afiada prosa ao que intentara burlarse da pequenez mental de Xosé.

Álvaro gustaba moito da lectura; lía disto, destoutro e do de máis alá. Pero nestas nas que andamos estaba especialmente enguedellado coa ficción científica. Descubrira que despois de Tarzán, Edgar Rice Burroughs escribira unha chea de novelas coas aventuras dun tal John Carter en Barsoom, o nome que os marcianos dábanlle ao seu planeta, e despois dunha breve incursión polos Clark Carrados, Johnny Garlan das novelas de “a duro” das editoriais Molino e Toray, recalar nos Heinlein, Wyndham, Clarke ou Asimov da colección Nebulae. Todas estas lecturas inzaban o seu peito de esperanza, soñando que, libre da gravidade da terra, podería ceibar as pernas dos ferros, parafusos e bisagras, que no espazo non necesitas muletas! As lecturas e a realidade, que andaba moi emocionado contándolle a Xosé as fazañas de Yuri Gagarin.

-          Manda truco! E disque foi nun foguete?

-          El ía nunha cápsula. O foguete ía empuxando.

-          Como un deses das festas?

-          Supoño que si pero máis grande.

-          E non poderíamos nos facer un foguete e mandar alguén ao espazo?

-          Se ves que tal ao fillo da Xenara que non deixa de chorar ...

Pasaron os días e a idea ía callando na vontade de Xosé e no enxeño de Álvaro. Restos de foguetes das festas para o corpo e a cana de estabilización había abondo no campo das Caralladas. E pólvora para a propulsión non era moi complicado de fabricar: 15% de carbón vexetal; 10% de xofre e 75% de nitrato potásico. O carbón vexetal de queimar anacos de polas mortas nunha fogueira; o xofre de matar os ácaros das galiñas e o nitrato potásico do  fertilizante das leiras. Machucar e mesturar todo nun morteiro da cociña de casa, encher o corpo do foguete con ela, pechar a tobeira de saída con arxila e a mecha dun chisqueiro. E no papel de Gagarin un liscanzo daqueles que algúns chaman serpes de cristal.

-          E que ven sendo iso que pon no casco de Gagarin? -preguntou o Xosé

-          CCCP,  que quer dicir Unión de Repúblicas Socialistas Soviéticas.

-          E logo! Non era ruso?

-          Tamén, pero o importante é que foi o primeiro home no espazo! E sabes o que dixo cando chegou á terra?

-          Conta! 

-          Que alá arriba mirara e mirara, e ata abesullara, e que non vira a ningún deus alá arriba!

-          Que animal! Se o collen seguro que o fusilan!

-          Non tal! Que é soviético, e alá está prohibido crer en deus! -aclarou Álvaro.

-          Que cousas! Sexan uns sexan outros, todos son a prohibir á xente a pensar o que queiran!

-          Tamén dixo que dende alá non vía fronteira ningunha; so unha terra fermosa que cumpría salvar.

-          Iso gústame máis!

Chega o día do lanzamento. Vai un sol esplendoroso e non hai nin unha nube no ceo. десять (desâtʹ), девять (devâtʹ), восемь (vosemʹ) ... fai a conta atrás Álvaro imitando aos seus colegas do cosmódromo ruso. Ala vai o foguete, dereito como un fuso! Entón, cando o foguete está no máis alto da súa traxectoria un golpe de vento o afasta da vertical e os nosos aprendices de fogueteiros o perden de vista.

-          Calquera sabe onde foi a parar! −laméntase Álvaro.

-          Si. −rosma o Xosé por toda resposta.

Días despois souberon algo máis. Corría polas tendas dos Choróns o sorprendente caso, peripecia ou incidente, que lle pasara á Marica do Coxo, á que chamaban “A gata” polos seus fermosos ollos verdes. Disque, aproveitando o bo tempo, estaba a poñer a roupa ao clareo cando caéralle do ceo un liscanzo vivo enriba da cabeza! E que ela soubera aqueles bichos non voaban, nin había no campo, nin nas casas dos arredores, ninguén que llo puidera chimpar con tal precisión riba do pelo recen peiteado de perruquería.

E mire que lle digo don Manoel! Estaríache bo o choio que o noso amigo o liscanzo astronauta marchara de volta para o campo das Caralladas entoando polo baixiño aquela de:

Fun a taberna do meu compadre

Fun polo vento e vin polo aire.

Foi como cousa de encantamento,

que fun polo aire e levoume o vento