Pouca gana de falar do "Rabioso"

Mire que lle digo Don Manoel! Gana de falar outra volta do “Rabioso”, téñolle tanta coma de saca-las moas, pero se ese é o seu gusto, por min como se lambe os mocos. Contareille logo a historia do pai dun amigo, que me deixou especialmente abraiado. No sei se xa lle contara antes que o “Rabioso” devecía por ires persoalmente ao cárcere a facer as “sacas”, na procura dos presos que ían ser paseados, asasinados aínda á marxe da ilegalidade golpista. Tanto fora ao vello Frontón Vigués, que despois foi o Cine Niza, á cárcere de Príncipe ou as cuadras da Garda Civil na rúa Magallanes. Alí miraba de fite en fite as caras de terror dos detidos e tiraba do peto un papel coidadosamente dobrado no que lía con parsimonia os nomes dos que ían morrer aquela noite, saboreando con degoro o recendo do espanto daqueles homes. Logo pechaba lista, facía coma se dubidara e espetáballe ao pai do meu amigo: 

• Vostede! Como se chama?- e facía como se o buscara na lista.

O “Rabioso” testaneaba e repasaba a lista unha e outra vez, ata que, polo canto do ollo, vía desfalecer ao noso home. Entón pechaba a lista e dicíalle:

• Pois hoxe non está! – Para engadir cun sorriso cómplice – Non hai caso; xa lle tocará mañá.

Volvendo as andainas!

Mire que lle digo, Don Manoel! Fágolle caso; deixo, por un tempo, de facer coma a andavía espantando aos poucos lectores que lle seguen nas miñas arroutadas, e volvo as andainas do noso benquerido Tino, o A-ver-o-mar, no Gran Sol. Non sei se xa lle contara, Don Manoel, que poucos mariñeiros experimentados levabamos naquelas tripulacións; moitos, subían a un buque por vez primeira, e dos que xa navegaran antes, boa parte non sabían nada das faenas de pesca. Pero eran tempos de moita fame, e aínda que algún intentara advertirlles de que cando firmaban o rol cunha xis, estaban a firmar a súa sentenza de morte, non lle farían caso; morrer hai que morrer e no buque a comida non faltaba. E, mire que lle digo, Don Manoel! Que aínda que “onde hai patrón non manda mariñeiro” non é menos certo que onde hai armador o patrón non manda un carallo.

Un paternóster polos mortos na guerra!

Mire que lle digo Don Manoel! Que en Bouzas, ademais de mariñeiros, labregos e obreiros do naval e da conserva, sempre houbo moita xente de orde. Xente daquela que prefiren a inxustiza ao desorde. Moito señorito dos que logo afundiron as conserveiras, os estaleiros e as armadoras que herdaron dos seus pais. Señoritos que se xuntaban no cuartel da Falange, que estaba na casa que fora do Concello cando Bouzas o tiña de seu, para encherse de viño e carraxe que lle deran valor abondo para ir a facer as sacas. Axudados polos de predicar a Cristo e vivir coma Dios, algúns por fas, como o Padre Parada de Bouzas, e outros por nefas, como o Padre Comesaña de Alcabre. Don Manuel, que tal era o seu nome, negouse repetidamente a estender os certificados de boa conduta de moitos perseguidos que nunca se meteran en nada, soamente porque non eran de igrexa, firmando de feito as sentencias de morte. Del é a frase que vostede leu neses papeis: “un paternóster polos mortos na guerra; menos polos mortos das cunetas”.

Para Don Manoel

Mire que lle digo Don Manoel! Que tamén quero eu darlle no día de hoxe os meus parabéns; e as grazas por darme a voz e a palabra, por camiñar ao meu rentes, cando os demais te abandonan, por non ser cego aos meus defectos senón pechar os ollos a eles. Nunha palabra pola súa amizade, esa cousa misteriosa que canto mais se da mais se ten, que multiplica as alegrías e divide as penas.

E, mire que lle digo Don Manoel! Que en demasiadas ocasións un irmán non é un amigo pero un amigo é sempre un irmán, que te quere aínda que sabe ben coma es. E desta concordo eu co refraneiro cando di que aceite, viño e amigo, mellor canto mais antigo, e que todo mundo quer ter amigos pero poucos se toman a molestia de o ser.

O camareiro do Derby

Mire que lle digo Don Manoel! Que hai xente que quere vivir toda a vida e outra que non da vivido nin unha tan sequera. E que se os que mandan souberan que íamos vivir tantos anos polo carallo poñían a xubilación aos 65. Que para eles tiñamos que ser como o camareiro do Derby que morreu o mesmo día que se xubilaba. Eu nono coñecín, pero quen contoume a súa peripecia é home de toda confianza. O camareiro da historia se chamaba Ferreira, e era un traballador moi mirado e cumpridor. Ferreira entraba de quenda o o día 31 de decembro, o mesmo día que cumpría anos; sempre fora un home reservado e pouco falador, pero aquel día, antes de rematar a súa xeira, veuse para o encargado e, nun fío de voz, pediulle se podía cambiarlle a quenda, que algún mal presaxio aniñaba no seu peito. O encargado negouse, pensando que ao que lle tiña medo o Ferreira era á moita faena que había no Derby nas noites de Fin de Ano, e esqueceu o asunto; ata que chegou a hora na que o Ferreira tiña que incorporarse ao traballo. O encargado preguntou a uns e outros, pero ninguén lle botara a vista enriba. Noutro camareiro esta falta de puntualidade non houbera suposto alarma ningunha, pero en cincuenta anos de traballo aínda faltaba a primeira ocasión na que o Ferreira chegara tarde. Así que, despois de informar ao dono, colleron Urzáiz arriba ata a casa da Baixada á Estación onde o Ferreira tiña un cuarto en aluguer. Alí estaba; a súa roupa de faena coidadosamente colocada nos pés da cama e il morto no baño. E mire que lle digo Don Manoel! Toda unha vida a traballar coma a vaca do probe para morrer sentado na cunca do váter!

Esta historia é unha reelaboración literaria dunha historia real, polo que contén algunhas inexactitudes. Don Albino Mayo Álvarez contribuíu co texto seguinte: Eu, aínda que era un neno, estaba aí. O camareiro chamado Ferreira, morreu de repente a mesma noite de cabo de ano, cando xa estaba preparado, como comprobouse, para ir a traballar nesa xornada no que o bar estaba aberto ata o amencer. Era costume do meu pai que a iso das sete da mañá, cando entraban os da nova quenda,  pechaba o bar unha horiña para celebrar un almorzo cos que saian de traballar e os que entraban, así como algúns familiares e clientes asiduos. Ferreira caracterizábase polo seu peiteado, xa que era calvo polo centro, pero deixaba crecer moito o pelo dun lado da cabeza para cubrila toda suxeitándoo cun adhesivo que el mesmo preparaba.

Matadlos, ostia!

Mire que lle digo Don Manuel! Que en Galicia non houbo guerra senón exterminio! Asasinatos planificados, controlados e instigados polos militares golpistas; masacre sistemática da poboación fiel á República. E os mais deles sen tan sequera un simulacro de xuízo! Paseados e tirados polas cunetas, que ata na morte nos fixeron distintos! E, mire que lle digo Don Manoel, que ven isto a conto porque hoxe, non sei coma, remexendo nun papeis vellos atopei esta estampa, recordatorio diciamos daquela, da imprenta Tetilla, dun rapaz do que nin tan sequera teño memoria. Lea, lea, Don Manoel, que o que di non ten desperdicio! Namentres eles daban a súa vida voluntariamente pola reconquista da Relixión e de España, os fillos dos paseados andabamos por Bouzas co medo sempre metido no corpo. Medo a Guarda Civil a á Falanxe. Medo ao cacique e ao cura. Medo aínda aos outros nenos aos que algún pai acirraba contra nos: “matadlos, ostia, matadlos, que son hijos de un comunista!” 

Unha gaita no mar

Mire que lle digo, Don Manoel! Nin que dicir ten que o Averomar non embarcara para tocar a gaita cando ía galerna, que no Gran Sol non pararía nunca de tocar, senón pola súa habelencia coma carpinteiro, e coma tal tiña as nosas vidas nas súas mans. Xa sabe Don Manoel que iso de que “dichoso aquel que tiene la casa a flote” é cousa dos que nunca tiveron que gaña-lo pan traballando na pesca; polo menos no Gran Sol, no que, como diciamos todos os que por alá andamos, so van dos tempos, o malo e o peor! A gaita quedaba para aquelas raras xeiras nas que non había mais quefacer que mirar para o mar intentando avistar peixe. O Averomar amornaba un pouco a gaita, dáballe un aire a pallóns e palleta, e despois de preludiar cun par de escalas, arrancaba cun aire festeiro ou soñador, segundo lle dera a virada; e era cousa de ver coma a música amainaba o bruar das blasfemias, os mariñeiros esquecían ás súas liortas, e ata o mar semellaba calmarse un pouco para escoitar o cantar da gaita.

E, mire que lle digo Don Manuel! Ben pode dicirse que naquel buque o Averomar tiña as nosas vidas nas súas mans cando reparaba unha daquelas vías de auga, e a nosas almas nos seus dedos cando facía chorar a súa gaitiña naqueles mares xeados, tan lonxe da nosa terra!

A segunda do "Rabioso"

Mire que lle digo Don Manuel! Iso de que “pra saber o que é un galeguiño dálle mandiño” non deixa de ser unha parvada coma tantas outras, que ao “Rabioso”, como xa lle contara, non lle fixo falla ascender para ser mais máis noxento que unha carracha. É que algún dos seus amigos son coma leña da figueira: recia de fume, fraca de madeira, e todo o leron nos libros, que tampouco está mal, pero telo vivido é mellor. No trinta e seis o “Rabioso” xa era tenente, e cando escoita que a Taboada, un militante da CNT que estaba nos grupos que intentaban loitar contra da sublevación militar, está ingresado no sanatorio do Doutor Troncoso, porque lle rebentara unha bomba nas mans, vai coma adoecido a detelo, sen que o Doutor Troncoso poda facer nada por impedilo. O “Rabioso” axudado dun tal Polo, se leva a Taboada á carreteira de Balaídos e alí dálle morte. Non sería o último paseado polo “Rabioso” pero disto xa falareille outro día, que teño a gorxa enxoita e compre molla-la palleta. 

A espada de Xoán de Palla

Mire que lle digo Don Manoel! Que as veces penso que a educación que lle estamos a dar aos cativos, e non tan cativos, é coma a espada de Xoán da Palla que nin pincha nin talla. Que moitos planos de estudios novos fixeron para que a xente siga a confundir o valor das cousas co seu prezo. Que digo eu, Don Manoel, que os rapaces de hoxe teñen moita información pero moi pouca formación, e que se, fai anos, estudaban os seus nos xesuítas e os meus nas escolas de san Ignacio, tantos anos despois seguimos a catalogar aos alumnos segundo os cartos dos pais; escola privada para formar as elites e escola pública para formar un pobo de cordeiros que non saiban mais que bear. E mire que lle digo Don Manuel, que nos, cando éramos novos, loitamos e nos sacrificamos moito para que os nosos fillos estudaran, pero non para que foran mais que nos, senón para que foran mellores que nos; non para que foran felices obedecendo a un amo, senón para que estiveran preparados para pensar pola súa conta, porque pode ser que iso os fixera tan probes coma as arañas no inverno pero tamén ceibes e felices coma o vento!

Meu siñor Santo Tomé,

sodes un santo moi bo,

pois sodes can polo to

e carneiro polo me.

Primeira aparición de "O Rabioso"

Mire que lle digo Don Manoel! Que eu lle podería falar de moitos que están como unha cabra sen solta[1], pero a conversa do outro día tráxome aos mentes ao Asañado, aquel tenente da Garda Civil aos que os seus chamaban “El Rabioso” dende o día que entrou dacabalo na Porta do Sol arrastrando a un detido collido polos pulsos á cola do seu cabalo. Disque o detido era un delincuente ao que chamaban precisamente así, Rabioso, pero o meu pai dicía que non era tal, senón un camareiro do Sindicato do Transporte Marítimo da CNT, Xesús Lago Barbeito. Contaba tamén il que no camiño entre Alcabre e a Porta do Sol, o detido caera mais veces que cristo, e viña feito un nazareno pero sen roupa. Como viría o coitado que ata o Doutor Ubaldo Gil, que tiña alí a súa consulta, ao ver tal desfeita, meteuse a berrar “asasino, asasino” como un adoecido dende a súa ventá. E mire que lle digo Don Manuel, que ao Asañado non se lle esqueceu a ofensa e tivo ocasión de pedirlle contas cando o 27 de Agosto do 36 matouno coma a un can na tapia do cemiterio de Pereiró.

E, se non lle importa Don Manuel, ímolo deixar por hoxe, que sinto que a carraxe mórdeme o peito e a anguria apértame o corazón coma un novelo.

---

Nota [1] Estar coma unha cabra sen solta: non ter educación, ser un maleducado

Nin churras nin merinas

Mire que lle digo, Don Manoel! Escoitando o que dise estes días na tele e nos diarios, se me ocorren dúas reflexións, una de Manuel Azaña e outra de Xulio César, que teñen que ver coa idiosincrasia, ou “indio_sen_graza”, dese país que uns chaman ESPAÑA e outros Españistán. “Se os españois falásemos só do que sabemos, xeraríase un inmenso silencio, que poderiamos aproveitar para o estudo” A segunda en latín: Beati Hispani quibus bibere vivere est. E, mire que lle digo, Don Manoel! Nin nos tempos de César diferenciabamos o b e o v, nin hoxe churras de merinas, nin galgos de podencos.

As cousas do mar non son de contar

Mire que lle digo, Don Manoel! Aínda que din por aí que “as cousas do mar non son de contar”, ben certo é que a primeira travesía do noso gaiteiriño, camiño do Gran Sol, foi para el coma un pesadelo. Ao sentires que o chan bulíalle baixo os pes, fóiselle de súpeto a color da face, enchéuselle o corpo dun suor frío, e as náuseas mordéronlle as tripas coma un can rabioso. Foi pasar a Punta Robaleira e o noso Tiniño comezar a baleirar o pique de proa ata do primeiro leite que mamara. Os demais non estabamos moito mellor, pero para nos era xa unha sensación coñecida.

• Para isto non hai outro remedio que as pastillas de sombra de piñeiro, rapaz! – díxolle o chistoso oficial de a bordo.

Averomar tiña moito amor propio, pero ao cabo dunhas horas xa non se tiña en pé. Deitámolo no chinchorro e, coma non paraba de golsar, tiñamos que estar algún de nos a vixialo para que non afogara cos vómitos. E mire que lle digo, Don Manoel, que cando avistamos peixe tododiós en pé, estivera coma estivera, que ao mar vaise a traballar arreo, e para descansar quedas na casa. Barco sen peixe non volve a porto!

Ai a mala xente!

Mire que lle digo Don Manoel! Que unha cousa son as liortas de nenos, aínda as pelexas a pedradas coma as que tiñamos cos rapaces de Coia, por motivos nunha moi claros, e outra ben distinta é o rancor, a xenreira, a repulsión polo diferente, o odio. Pero non so polo diferente, senón polo que non toleramos de nos mesmos, que a xente que mais odia aos maricas son os homosexuais reprimidos, que o que mais se odia nos demais é o que non estamos dispostos a admitir en nós mesmos. E xentes desa pelaxe hai coma pra forrar un carro con elas, todas cortadas polo mesmo xastre; covardes, retortos como as vergas do canizo e de poucas luces, Andan sempre en manda, seguindo a un amo coma o rabo segue ao can. E mire que lle digo Don Manuel! Que comparar a estas xentes coas ás feras é contalas tan grandes coma rodas de muíños, que as feras matan por fame, e os homes denuncian, torturan e pasean por rancor, por medo, por vinganza e envexa. 

A paz dos cemiterios

Mire que lle digo Don Manoel! Que pode ser que alguén ache paz ao visitar un cemiterio, pero para os do meu tempo pouca paz, nin na vida nin na morte, podíamos atopar neles! Mais ben espanto e arrepíos, que de cunetas, fosas comúns e tapias de cemiterios está debuxada a xeografía do terror. Coma ese Pereiró da súa fermosa foto; que, aínda que eu era ben neno, ben me lembro do malfadado xoves, 27 de agosto de 1936, no que fusilaron nas tapias dese cemiterio a Don Heraclio Botana, Don Emilio Martínez Garrido, alcalde de Vigo e Don Xosé Antela Conde, o de Lavadores. E, mire que lle digo Don Manoel! Que ata na morte haiche diferenzas! Que se os fascistas quixeron facer escarnio dos represaliados, fusilando canda eles a un delincuente común, pola nosa parte facemos monumentos, rúas e homenaxes aos políticos do grupo, mentres esquecemos a un médico, Waldo Gil, e a un mestre, Apolinar Torres.

No non sei se iso quer dicir algo, pero a min antóllaseme que si!

De pantocazos e roblóns

Mire que lle digo Don Manuel! Alguén preguntou que é iso de que os “pantocazos afrouxaban os roblóns” Un pantocazo é o golpe que da o casco dun buque ao bater contra das ondas do mar. É un termo derivado de pantoque que é a parte curva do casco na obra viva, é dicir a parte que vai somerxida. Un roblón, é unha peza cilíndrica con cabeza semiesférica que ten coma misión unir firmemente dúas chapas metálicas. O dicionario da RAG non recolle esta palabra nin o portugués rebite, o seu equivalente mais achegado. En moitas entradas de internet dáse coma equivalente a remache, pero iso non é certo. A diferenza é que a unión remachada faise en frío e a roblonada en quente. Exemplos de construción roblonada son o TITANIC, a Torre Eiffel, a ponte Golden Gate, e mais achegado a nos, temos, ou mellor tiñamos, o Bernardo Alfageme, xa que na reparación que se lle fixo en Cardama empregouse a soldadura en troques do roblonado, que é unha técnica complexa e custosa. Algunha xente pensa que os roblóns tiveron un importante papel no afundimento do TITANIC.

O gaiteiro calafate

Mire que lle digo, Don Manoel! Que estes días de galerna e mar brava tráenme ás mentes cando Averomar o gaiteiro e mais eu, andabamos a pescar no Gran Sol, intentando que ondas coma casas de grandes non nos arrancaran da cuberta do buque. Xornadas de vinte ou trinta horas con descansos de tres o catro intercalados. Mar de color da lousa, larga e tendida, vento a cotío, chuvia e moito frío; e mariñeiros mollados, aterecidos de frío e sen forzas nin para estibarse no leito. Os armadores mandaban daquela ao caladoiro os buques que tiñan, a maior parte deles tan pouco mariñeiros que pasabamos mais tempo baixo das onda que riba delas. O peor eran os pantocazos que facían renxer as cadernas e afrouxaban os roblóns que xunguían as chapas da obra viva, e facían ca auga entrara a cachón entre elas. Entón era cousa de ver ao noso gaiteiro facendo de calafate. Un encofrado saído das súas mans coma por ensalmo, un saco de cemento pozolánico e vía de auga pechada.

De volta a Bouzas coas bodegas cheas de peixe, e as tripas do medo que todo bo mariño ten ao mar, faleille ao Tiniño de cantos compañeiros non tiveran tanta sorte coma nos, e agora servían de mantenza aos peixes, familiares dos que nos levabamos nas redes, e das moitas viúvas que daban a Bouzas un recendo especial a morto, a cera e a soidade. El miroume de fite en fite e díxome

• Non te queixes, meu! As vosas son viúvas de mortos. As de Portela, o son de vivos. 

Moito galo para tan pouca galiña!

Mire que lle digo, Don Manoel! Que aquela noite na illa de Medal, na que Don Manuel Quiroga aprendeulle a Muiñeira de Ponte Sampaio ao noso gaiteiriño Averomar, campaban moitos galos naquel poleiro; a dicir del, demasiado galo para tan pouca galiña. Dos mais non sabía o nome, pero había un ao que acaíalle, coma chovido do ceo, o dito aquel de “diñeiro e santidade, a metade da metade”. Moisés Álvarez O’Farril, era o seu nome, e Don Antonio Medal lle cedera un pequeno forno en Arcade, licenza industrial incluída, orixe da gran empresa de cerámica que Don Moisés montaría nos setenta. O pai de Don Moisés era, cousas da vida, de Gomesende, na Terra de Celanova, e emigrara a Cuba, onde casara cunha afrocubana de apelido irlandés, Clara O´Farril, da que Don Moisés herdara ese aspecto de mulato subido que tanta risa lle daba a Don Antonio, lembrando que fora quen de sacarlle cartos ao propio Franco, aínda que fora a costa dalgunha vaixela de Santa Clara para Dona Carme. Un día Don Moisés enfermou a empresa quedou nas mans dos seus dous fillos. E, mire que lle digo, Don Manoel, que moito me acordo do que dicía o seu pai, falando das empresas familiares: “a primeira xeración funda; a segunda engrandece e a terceira derruba”!

Parabéns

Mire que lle digo Don Manoel! Que hoxe non quero romperlle a cabeza con ningunha das miñas teimas de sempre, que hoxe é tres de novembro e un aínda ten a súa memoria, e tal día coma hoxe fai xa corenta e cinco anos casou meu compañeiro de parrafeadas, o fillo do director do Hispano, cunha ben belida moza de prendas moi especiais, que as tiña que ter Don Manoel para cambiarlle a vostede a cabeza, que ben sabemos acó en Bouzas que vostede érache peixe moi difícil de enredar, e, mire que lle digo Don Manoel!, non por ganas de meterse cura como dicía o Trelo, que ten máis mala intención que un raposo axexando unha pita, senón por aquelas historias, Don Manoel, nas que andaba vostede metido. Pero imos ao conto; boa fora que enredando enredando acabaramos non facendo o que hoxe compre, que mire que lle digo Don Manoel e Dona Loli! Que teñan vostedes moitos mais destes días. E eu que os vexa!

Do galego e os galegos

Mire que lle digo Don Manuel! Farto me ten o de que cada amigo de alén, que carrexa vostede á taberna, en canto que bebe un pouco de mais, e o viño céiballe as amarras da educación e refréalle as do badalo, acabe cuspindo sentenzas, coma que bota barro á parede; que semella que os únicos galegos dos que sabe a xente de mais aló do Padornelo son Franco, Millán Astray e Rajoy. E mire que lle digo Don Manuel, que, ao meu parecer, ningún dos tres ten nada de galego, porque ser galego é amar a nosa fala, e a ningún deles se lle coñece mais que xenreira por ela. Que eu podo ser pouco estudado pero ben sei que se perdemos a nosa fala perdemos a nosa identidade, que non sei se terá que ver con esa teima de clarexar as cousas con outra pregunta antes de contestar, có feito de que unha festa non sexa tal se non se come a manchea e non se canta, ou con as escaleiras, pero, como cantaba Suso Vaamonde, que coma nós, era de Bouzas:

Galiza somos nos, a xente e mais a fala