Arelas de aventura

Mire que lle digo Don Manoel! Á primeira viaxe do Tiniño no barco de Cangas seguiron moitos outros, que a travesía, a mais de prestarlle no emotivo tampouco resultaba mal no crematístico. O medo a un naufraxio, xunguido á imposibilidade de escapar do artista, fai rubir coma a espuma no pucheiro a munificencia dos públicos, e abre bulsas e faldriqueiras. Ao Tiniño non facía falla, coma a outros músicos de menos mérito, cebar o pucho cunha cadela e un patacón para chamar á xenerosidade dos viaxeiros, que o son da súa gaita acordaba tan ben co zunido do vento mareiro que o público as veces esquecía que xa chegara ao seu destino. E aínda por riba non se mareaba! Iso enchíalle de ledicia, imaxinando as longas singraduras, ignorante de que navegar na ría non é a mesma cousa que facelo en alta mar. Pero o noso Tiniño devece polos grandes horizontes, so o ceo e o mar coma únicos límites da súa música. A ría non é abondo! A ría é coma un mar domesticado.

E, mire que lle digo, Don Manoel! Que aínda que tocar no barco de Cangas é un bo traballo, cómodo e lucrativo, o Tiniño vai a seguir o camiño que sinalan as arelas que leva no peito, ata iniciar a súa aventura no Gran Sol. Pero iso xa é conto para outro día, que non quero levar á boca máis do que poida debullar!

O navegar pola ría
Sen o compás do gaiteiro
é coma barco sen remo
e remo sen mariñeiro.

Por vez primeira, gaiteiro do mar!

Mire que lle digo, Don Manoel! Non levaba o Tino dous días en Vigo e xa estaba coma con lume no rabo por colle-lo barco ata Cangas. O seu amigo de Bangueses buscáralle un sitio na Orensana, na rúa de Lepanto, a mesma pensión na que el estaba, pero o Tino foise para unha da rúa de Urzáiz, daquela José Antonio, que estaba uns metros mais aló e era mais cara, pero que dende a ventá da súa habitación víase o mar. E cos cartiños que recadara na viaxe no autobús dende Gargamala a Vigo, tiña para tirar uns días, mentres non atopaba algunha ocupación.

O primeiro día que o de Bangueses tivo de descanso no Derby, xa tiña ao Tino, que erguérase coa primeira luz do día, chamando por el e petando na porta da habitación,

-  Esperta, prosma! Que es mais lento que o sapo na cinza! Xa fai horas que o sol está o ceo e vai un día de gloria!

-   Déixame durmir, Tino, que sempre andas a anoxar! Temos todo o día por diante, para coller o demo do barco.

Ao pouco xa estaban no Bar Estación para tomar un café rápido e baixar por Afonso XIII ata o peirao que estaba detrás do Náutico e coller un billete de ida e volta a Cangas no pendello de Vapores de Pasaje. Hai moita xente agardando no molle para coller o barco, pero o Tiniño non é amigo das riolas, e coma terra onde vaias fai coma fagan, en troques agardar á rea dos que van pola escaleira, fai coma algúns outros, e dun chimpo ponse na cuberta do buque! 

Un par de asubíos do chifre do barco, a máquina de vapor acelera o seu latexo, e os auxiliares ceiban as gazas dos norais de proa e popa e o vapor afástase do peirao. Xa están collendo o rumbo cara a Cangas e o buque abanea docemente. O Tiniño pensa que vai adoecer coa emoción; o vento mareiro que dálle no rostro, as pingas de auga salgada que lle repenican nas mans, o cheiro do fume ciscado de carbón a medio queimar! Todo é para el música nos seus ouvidos! Así que, ledo coma un xílgaro, saca a gaita do Marcial, da que nunca se separa, enche o fol e ata arribar ao peirao de Cangas o Tiniño é, por vez primeira, un gaiteiro do mar!

-¿Onde tocaches, gaiteiro?

-Eu toquei de mar a mar.

-Moito andiveches, gaiteiro,

pouco puideches tocar.

Para Don Alejo Amoedo, pianista e moito mais!

Mire que lle digo, Don Manoel! Que a tarefa de hoxe e ben complicada, coma busca-la manteiga no fociño dun gato! Que se lle pode regalar a alguén coma Don Alejo, que regala a cotío montes e moreas de arte, sensibilidade, sabedoría e ben facer? Unha persoa boa, aberta, creativa, ponderada, culta, franca e honesta. Que, coma tódolos grandes artistas, é humilde e achegada, disciplinada pero xusta e razoable, laboriosa e capaz, recta e leal, entusiasta e organizada. Non sei, non sei! Aínda que…

Mire que lle digo Don Manoel! Que, de súpeto, veume coma un lostrego as mentes o final do poema de Rosalía, Rosa de Abril, que di:

O meu corazón te mando

Cunha chave para ó abrir.

Nin eu teño mais que darche

Nin ti mais que me pedir.

Co afecto dos seus amigos Don Manoel, Dona Loli e deste que escrebe, Mirequelledigo.

Bota punto, saca punto!

Mire que lle digo don Manuel! Que mirando bailar a esta xente do Fiadeiro, case que éntrame a gana de entrar na roda e sacar punto! Que non sei se sabe que eu nos meus anos mozos fun un gran bailador! As mais das veces ás agachadas, que na sociedade machista da posguerra, bailar era de maricallos, e, para o seu pensamento so os efeminados eran quen de ter conciencia e control do propio corpo! Hoxe a artrite xa non me deixa bailar un solto, pero aínda me defendo nos agarrados, que, ben sabe don Manoel, era o que se bailaba cando a vixilancia dos vellos releixábase, que mozas e mozos mellor querían polcas, mazurcas, pasodobre e rumbas para estar ben pretiño os uns das outras. Logo veu o nacional catolicismo, e os curas con pistolón ao cinto, e damas de mantilla e peineta negras coma corvos, e homes de traxe escuro, garabata triste, fixador no pelo e bigotiño fascista. E a amargura cotiá, os silencios cómplices, os mortos e desaparecidos dos que ningún fala, o estraperlo e autarquía. E a fame omnipresente; e xa non cabe nin a música nin o baile que cando non hai que comer do único de que se fala é da comida.

E, mire que lle digo, don Manoel! Sinto non poder darlle a razón cando fala que a Sección Feminina da Falanxe axudou a manter os nosos cantos e bailes; o que fixo esa organización de nefasto recordo foi utilizar a música popular coma vehículo de orientación ideolóxica, non coma gozo e fomento da sensibilidade, confundindo a mantenta, cultura con propaganda, na procura da creación dunha falsa identidade peninsular, a diversidade dentro da unidade da Patria común, diversidade na que nin os cataláns cantaban en catalán, nin os vascos en vasco, nin os galegos en galego, pero todo moi feituco coma unha pera e moi de chorar coma un queipo de vimbios a maior gloria da irrevogable unidade peninsular da “España eterna”.

Galicia, nai e señora!

Mire que lle digo Don Manoel! Que moito me gusta o costume de cada vez mais xente de falar de Matria en troques de Patria, que eu son dos que cando escoita a palabra patria sempre cre que alguén vai a tirar de pistola. E o de matria fálame doutra realidade, doutro espazo, un que non ten que vez coa terra que o viu nacer, nin coa lexitimidade de calquera Estado, senón cun lugar interior no que latexa á terra do sentimento.

E, mire que lle digo Don Manoel, que eu non quero ser tan insensato coma as cabras de Pedro Botelo, que van tarde e volven cedo, e citarlle a Plutarco ou a Virginia Woolf, que tamén falaban desas cousas, pero si ao noso Don Ramón de Cabanillas cando cantaba:

¡Galicia! Nai e Señora,

sempre agarimosa e forte;

preto e lonxe; onte, agora

mañá... na vida e na morte!

De viaxe con Don Ramón Otero

Mire que lle digo, Don Manoel! Por moi poucos cartos que o Tino levara no peto, para a viaxe de Gargamala a Vigo non tiña outra que coller o coche de liña en Mondariz. Non é que nun artefacto daqueles se tardara moito menos en chegar ao destino, que entre as moitas paradas, regulares e discrecionais, e a pouca velocidade que o cachifallo alcanzaba, cada viaxe era unha aventura, pero polo menos chegábase un pouco mais descansado. Moitas das paradas regulares facíanse diante dunha taberna. Coma nelas o coche demorábase un bo intre, por mor da carga e descarga dos vultos que ían na parte superior do autocar, a captura dos animais, galiñas, coellos e aínda bacoriños, que liscaran dos seus donos e andaban a escape polo interior, e o tempo que condutor e revisor tomábanse para repoñer forzas cun petisco de cociña regado cun pouco de augardente, o Tino, que era moi cuco, ocorréuselle armar a gaita e executar unhas pezas para ledicia dos que agardaban. Non foi mala cousa para o Tino que, a mais de desentumece-los dedos meteu uns cartiños ao peto, que ía mais enxoito cun bacallau. Cando, despois de dous toques de buguina, volveron a bordo, Tino reparou nun home corpulento, de ollos lizgairos que unhas gafas de cuncha redondas non lograban apagar, sentado ao seu carón. Tería daquela, uns setenta anos, pero a dicir do Tino, se lle podía chamar calquera cousa menos vello.

• Os meus parabéns! Moi fermosas pezas e moi ben executadas! De que terras ven vostede sendo? – e de contado sen deixarlle responder – Desculpe a miña mala educación! Permita que me presente: o meu nome é Ramón. Ramón Otero.
• Non hai por qué desculparse! O meu é Constantino Domínguez e sonlle de Santa Olaia de Portela, concello de Verea, nas terras de Celanova.
• Ben coñezo esas terras! Aló polos anos vinte estiven nas escavacións do campamento romano de Aquis Querquennis, que dirixía o meu amigo Florentino, con Vicente e un avogado de Bande, Farruco Peña, se a memoria non me traizoa. Logo todo foi a parar debaixo das augas do encoro das Conchas!
• Sei do que fala! A Cidá, en Baños de Bande!
• Certo! Así lle chamaron. Pero por pouco tempo porque a partires do corenta e sete xa non se podía ver mais que os anos de poucas chuvias.

Seguiron a falar todo o camiño. O Averomar contoume tamén que aos chegares ao Confurco faloulle de Don Enrique Peinador e o seu soño de xunguir o Balneario con Vigo por ferrocarril, e do taller do Marreco, o obradoiro de gaitas, ao pasar por diante de Xinzo. Ao chegares a Cans, preto de Porriño, o Tiniño ve á esquerda do camiño unha rocha no alto de una montaña:

• Don Ramón, que monte é aquel?
• O monte é o Castelo, e o penedo que semella un home sentado diante dun piano é o que moitos chaman o Beethoven de Porriño.
• É certo. Foi iso o que chamoume a atención! E o do Monte Castelo, é que hai un tal?
• Pois si. Aínda se pode atopar no cumio do monte as ruínas dun antigo castelo do século XI, edificado por un tal Ruiz de Miravel e derrubado na Revolta Irmandiña.

Preto de Vigo, Don Ramón faille reparar na parte alta da ladeira setentrional do monte Galiñeiro, nunha forma de crista de galo, orixe do seu nome. Moitas cousas mais contoulle Don Ramón ao Tino, e o Tino a min naquelas longas gardas de noite camiño do Gran Sol.

E mire que lle digo, Don Manoel! Cousa rara son os recordos que aínda lémbrome ben do nome do mineral do que está feita a crista do galo: gneis de riebeckita, un mineral que en España so se encontra en Galicia.

As nenas de Gargamala

Mire que lle digo, Don Manoel! Que xa é ben tempo de narrar a chegada a Vigo do noso gaiteiro, para que dunha vez por todas deixe de estar dando voltas coma con lume no rabo e chegue a ser de certo o Averomar, o gaiteiro do mar. O noso Tino tomou a determinación de coller o camiño para Vigo despois de parar, unha miguiña de mais do que a prudencia aconsella, en Gargamala, parroquia do concello de Mondariz do que moitos din que é terra ruín e xente mala, outros sinalan o pouco dotadas que están as nenas:

Aquel piñeiro tan alto

no medio ten castañetas

as nenas de Gargamala

non teñen barrigha nin tetas.

E outros o moito que recende o pelo das súas mozas polo costume de lavarse con auga adobiada con tomiño, tamén coñecido por tromentelo.

Rapazas de Gargamala

que botades ó cabelo?

Unha herba que hai no monte

que lle chaman tromentelo.

Para o Tiniño non debía ser tan mala a terra, nin tan pouco agraciadas as mozas, polo menos a moza á que andaba a facer ás beiras, e algo mais de tempo seguro que quedaría, porque cama e comida tiña, pero entráronlle as presas de marchar cando os pais da rapaza, empezaron a sospeitar que as promesas de casamento do Tiniño eran tan certas coma palabra de portugués. E, mire que lle digo, Don Manoel! Unha vez mais temos que ver ao Tiniño recadando o pouco que tiña, gaita que herdara do Marcial incluída, saltando pola ventá da casa na que entrara pola porta, mentres cantaba polo baixiño:

Que noite aquela neniña

Que noite aquela de verán

Ti contando nas estrelas

Eu nas pedriñas do chan

“A ausencia ten unha filla que se chama saudade”

Mire que lle digo, Don Manoel! Di unha canción en Portugal que “A ausencia ten unha filla que se chama saudade”. Que ben sabe, Don Manoel que saudade non é o mesmo que morriña, que morriña é a cobiza do lonxe concreto, e saudade a do lonxe impreciso[1]. E que hoxe 14 de abril, aniversario da proclamación nas rúas da Segunda República, veume a saudade da festiña da presentación do cartafol de debuxos de A Fraga da Saudade que fixemos en O Lagharto Pintado con tantos e tan bos amigos.

Que aínda que solo os santos aturan ben o incenso, e iso porque son de pau, hoxe quero darlle axeitada lembranza a algúns deles. A Isabel Blanco que presentou, a Igo Irisarri, Jorge Bolivar, Juan Comesaña, Chano Criado, e Gonzalo Vazquez Pozo que leron axeitadamente os seus poemas. E a Maxi Olariaga, ao que emoción impediulle ler o texto que escribira para o cartafol.  Tamén ao Alex Vazquez-Palacios, que, aínda que eu non sexa moi sabido en pintura, ben sei cando as cousas que están nun lenzo me emocionan ou me deixan frío. E que podo dicir dos músicos! Don Alejo Amoedo que deixounos coa boca aberta coa súa interpretación de tres pezas de Marcial del Adalid, Jose Luis Pedrosa e Antonio Paz Valverde. E de Begoña Riobó, Anxo Pintos, Afonso Franco, Josiño Liz e Xisco, que son dos nosos, pero tamén do Rachid, o  vendedor ambulante e cantor; que non son eu dos “dáme dos meus aínda que sexan xudeus”, e un dos momentos grandes da noite foi cando arrancouse a cantar, cos músicos ao acompañar, porque teño para min que os africanos, coma os galegos, a miseria fanlles nacer cunha maleta na man, e un cantar nos beizos.

A ausência tem uma filha, tem uma filha,

Que se chama saudade,

Eu sustento mãe e filha, ai mãe e filha,

Bem contra a minha vontade.

E mire que lle digo Don Manuel! Dixo vostede na presentación que a festa tiña o propósito de converter un obxecto artístico, o Cartafol da Fraga da Saudade, de material en efémero, pero non esquezo o outro, o de que o espiritual ten o seu cerne no material, e que dalgún xeito artes efémeras son tamén a cociña e a enoloxía, que aínda teño no padal o recendo do xamón e os outros manxares que prepararon na cociña do Lagharto baixo a experta ollada de Manu, que nos fixeron saír do Lagarto coa andorga chea coma a dun abade. De vostede non digo nada que logo anda por aí foncho coma un sapo e a dar máis leria que un batán, que ben llo advirte todos os días a súa dona Loli.

---

Nota [1]: Isto non é meu senón de Don Xaime Quintanilla, que foi alcalde de Ferrol coa Fronte Popular, e que foi fusilado polos sublevados nas tapias do cemiterio de Canido, xunto con outras catorce persoas.

O Derby e Don Albino Mallo

Mire que lle digo, Don Manoel! O café de moita sona no que traballaba o de Bangueses, coma xa terá adiviñado, era o Derby de Albino Mallo, do que xa lle contara a triste historia do Ferreira, aquel camareiro moi mirado e cumpridor que morreu sentado na cunca do váter un 31 de decembro cando tiña que entrar de quenda.

Daquela o Derby seguía sendo moito mais que un café, o punto de encontro de artistas e escritores, Cunqueiro, Castroviejo,  Celso Emilio Ferreiro, Laxeiro, Colmeiro,  Urbano Lugrís ... e agocho de conspiradores políticos na clandestinidade.

E fogar da música e os músicos, tamén! Que cando no 36 os músicos do Trío Corvino, que sempre pasaban a temporada de verán acompañados pola familia actuando no Derby, víronse na imposibilidade de retornar a Madrid por mor do golpe militar, Don Albino amplioulles o contrato, para que seguisen actuando ata que rematou a guerra.

E, mire que lle digo, Don Manoel! Abelardo Corvino e Santos Gandía volveron a Madrid pero, para a inmensa sorte da cidade, Yepes quedou en Vigo, e foi, con Manuel Dorda Estrada e Mónico García de la Parra, os artífices da creación do Conservatorio de Música de Vigo.

O Tiniño chega a Vigo

Mire que lle digo, Don Manoel! A cidade de Vigo foi para o Tiniño unha revelación. As grandes casas de pedra labrada pola música dos canteiros, as amplas avenidas pavimentadas, ateigadas de automóbiles e tranvías eléctricos. E as moitas mulleres fermosas, con beizos de carmín, ben vestidas e peiteadas, que retocábanse a maquillaxe no reflexo das vitrinas dos fermosos comercios da rúa do Príncipe. E as sereas das fábricas e dos estaleiros. E as moreas de peixes relucentes, folguexando o aire que os ha matar, e os barcos que os traen. E o mar. O mar soñado, o mar devecido, o mar presentido, que convértese nun mar ollado, cheirado, achado, nun mar que enche cada un dos seus sentidos.

Despois de darse un garbeo pola cidade e coas pernas baldadas de tantas costas, o noso Tiniño foi na procura da chave que lle abriría as portas da cidade: un rapaz de Bangueses, concello, tamén, de Verea, que traballaba de camareiro nun café da praza de Urzaiz de moita sona na contorna.

E mire que lle digo, Don Manoel! Que o de Bangueses, ao recoñecer ao seu amigo no gaiteiro que tiña diante, foise cara del e amarroulle contra do peito nunha forte aperta, que poucas cousas xonguen mais que a saudade!

Os ramistas de Meira

Mire que lle digo, Don Manoel! Que aínda que, coma din por aí, os amigos cóntanse dúas veces; unha cando as cousas van ben para ver cantos son, e a segunda cando as cousas van mal para saber cantos quedan, o noso Tiniño sempre tivo facilidade para facerse querer. E agora camiño da feira de Láncara, víñanlle as mentes os dous ramistas de Meira, cos que lle deran cabo na taberna a unha chea de cuartillos de viño. Os ramistas, Don Manoel, segundo contoume o Tiniño, ían sempre xuntos a todas partes, pero non podían ser mais diferentes o un do outro. Se a memoria non faime traizón chamábanse Abelardo o mais novo e Belarmino o maior. Abelardo era fachendoso e petulante, e andaba sempre máis teso que un morgado, que en certa medida o era dun tío que morrera sen fillos en Bos Aires. O de andar de ramista viña polo de figurar, e na poxa polas andas do santo, non ía deixar que ninguén coméralle as papas. Belarmino era o seu complemento, o Sancho do seu Alonso Quijano, ou mellor o Passepartout de Phileas Fogg, un home dun xenio coma unha malva, que nunca tivera cuestión con ninguén, mais que a súa teima de porfiar cos veciños cando consideraba que os cartos que lle daban non cadraban coa importancia da casa.

-  O santo merece máis! – e ata os mais amarrados ceibaban a baraza da faldriqueira, porque sabían que Belarmino podía chegar a ser mais molesto que unha mosca en día de verán.

E, mire que lle digo, Don Manoel! Non vaia a pensar que houbera grandes disputas por bicar a ramiña de oliveira que formaliza o compromiso de participar nunha comisión festeira, que a sona de que os ramistas sacasen en limpo para un traxe novo é un conto dos que nunca tal fixeron, que o que de verdade ten garantido o ramista é, ademais de moitos traballos e atafegos, pequenos aplausos para os acertos e mancheas de críticas para os poucos erros que se produzan na organización.

Camiño da feira de Láncara

Mire que lle digo, Don Manoel! Que nunca estamos contentos co que temos! Aos poucos días de andar so polas sendas e congostras camiño da feira de Láncara, o noso gaiteiro comezou a comprender por qué o señor Marcial non daba nunca calado; por qué se empeñaba en falarlle aínda que el non lle escoitara. E que cando se está rodeado de xente que fala mais que un barbeiro no sábado procuramos a soidade, namentres se está so coma unha curuxa se da aprecio ata do falar dun tatexo. Tino experimenta unha necesidade irresistible, de falar con alguén, de contarlle cómo foi a enfermidade do Marcial, do que padeceu na soidade da pensión, e das palabras que dixo ou non dixo ao morrer, e que ninguén puido escoitar. Contar como foi o enterro, o que dixo el e o que, cuspiu mais que pronunciou a filla. Qué non daría por atopar alguén que quixera escoitalo! Preferentemente algunha mociña labrega, fresca coma unha mazá, que ás bágoas son un bo camiño para chegares a algo mais! Aínda que, mellor pensado, a unha rapaza non lle podería contar os seus medos; o maior deles a non ser quen de gaña-la vida coa gaita e ter que volver a Portela co rabo entre as pernas. Da festa de Meira saíra con ben, pero agora que empezaba unha nova vida sen a tutela do Marcial, ben podía dicir, arremedando a copla, que:

Tiña a gaitiña na man e faltáballe o gaiteiro.

De feito, dende que volvera do camposanto, aínda non fora quen de achegar o soprete aos beizos para encher o fol da gaita que herdara do Marcial. De abrir a caixiña onde repousan as palletas, escoller unha e poñela con agarimo no punteiro. Lembra entón o que lle contara o gaiteiro da alma da palleta. Se despois de darlle fío, raspala, despuntala, e mollala, non se da afinado e que a palleta perdeu a alma, e xa non se pode usar mais. “O gaiteiro pasa media vida afinando e outra media tocando desafinado”, seica gustáballe dicir.

E, mire que lle digo, Don Manoel! Que nesto do parrafear, os hai que so falan cando teñen algo que dicir. E son os menos. Os hai os que falan por non estar calados. E son moitos. E os hai que son militantes do exceso, da diarrea verbal. Eses son os insoportables! E acabo, que non quero eu pasar por tal.

Falando de onomásticas!

Mire que lle digo Don Manoel! Que nisto dos nomes tamén hai xente que teñen ganas de amolar! Que se un apelídase Tilla ou Menta non lle pode poñer ao seu fillo Aitor, por moi vasco que sexa. Non é que eu faga a comparanza co da súa Dona, pero tamén é de aborrecer unha onomástica que cambia todos o anos en función da Semana Santa! Unha das cousas que mais chamaba a atención dos mariñeiros de Cork, cos que compartiamos unhas pintas na taberna que eles chaman Pub, é os nomes das nosas mulleres: Socorro, Esperanza, Amparo, e así ata cen. Menos mal que o hipocorístico de Dolores é un nome tan fermoso coma o da súa muller! E, mire que lle digo, Don Manoel! Que xa sei que non está vostede hoxe, man sobre man coma a muller do escribán, e que ten moito que facer, e deixarei para outro día o falarlle dos zoónimos, ideónimos, ecodomónimos, astrónimos, naónimos e eclesiónimos, que hoxe non quero outra cousas que desexarlle moita felicidade á súa Dona Loli. Que vostede a comparta durante moitos, moitos anos, e eu que a vexa!

Os cartos non medran coma a masa na artesa!

Mire que lle digo, Don Manoel! Que coma din en Bouzas de arriba, os cartos non medran coma a masa na artesa, e para enche-la faldriqueira do Tiniño cumpría exerce-la recén estreada categoría de gaiteiro. Os traballos concertados estaban agardado por un gaiteiro, e un gaiteiro terían. Caixa había, aínda que non quen a tocara, que sería preciso ensinarlle o oficio a un neno, preferentemente orfo e afeito a pasar fame. A falta do bombo tiña menos importancia, que gaiteiros solistas acompañados de tamboril e bombo eran os menos, que bombos so eran comúns nos cuartetos de gaitas, nas "bandiñas" e nas "charangas”, e unha boca mais a chuchar da gaita era unha chamada á fame de todos. Así que o gaiteiro recadou gaita e tambor, e colleu cara a Láncara, a terra do pai de Fidel, onda tiña que chegares para a feira do 24. Iso apartáballe un pouco do camiño cara ao mar, pero o achegaba a súa Santa Olaia de Portela, onde podería coller acougo na casa dos tíos e, quen sabe se atopar un rapaz espilido e con gañas de ver mundo para toca-lo tambor.

E ti qué fas, gaiteiriño,

Agora que ven o vran?

Todos sachando no millo

E ti coa gaita na man.

Afeitos a itinerancia

Mire que lle digo, Don Manoel! Que despois de pagar a pensión e o enterro do Marcial, a bolsa do Tiniño non levaba máis cartos que o real da vergoña. Todo o que tiña era a súa arte e a gaita que a filla do Marcial lle deixara. Mala a sorte do gaiteiro errante, que non ten casa a onde volver! Mais peor aínda a do que non sabía mais que labrar a terra e por riba non a tiña de seu! Se ben o normal no resto de gaiteiros que competían con eles por feiras e romarías, era tocar nos pobos mais achegados a onde tiñan a casa, casos coma o do Marcial, afeitos á itinerancia, non debía ser moi raro, aínda que o Tiniño non coñecía a ningún outro. Pero, mire que lle digo Don Manoel, que nun pobo de afiadores e canteiros, pero tamén de alambiqueiros, ferradores, oleiros, curtidores, cesteiros, zapateiros, e os da seitura que cantaba Rosalía, non sería tan anormal atopar, xunto cos ensalmeiros e saudadores, gaiteiros, xograres e cegos cantores de romances. Así que, o noso gaiteiriño recadou a gaita, regalou o bombo da filla do Marcial que xa ninguén ía tocar, e colleu o camiño cara á súa teima nunca esquecida: o ver o mar, que tempo despois daría orixe ao seu alcume polo que tantas veces e con tanto afecto o temos xa nomeado.

Permita Dios castellanos,

castellanos que aborreso,

que antes os galegos morran

que ir a pedirvos sustento.

Pois tan mal corazón tendes,

secos fillos do deserto,

que si amargo pan vos ganan

dádesllo envolto en veleno.