Para todos os meus lectores no día de Fin de Ano

Mire que lles digo, amigos que estanme a ler nesas cousas modernas nas que anda o meu Don Manuel! Que hoxe que están coma reis nunha cesta agardando polo cabo do ano, e coma as miñas ledicias son as ledicias dos meus amigos, e síntome un pouco parte delas, e porque non todo van ser historias tráxicas, quero deixarlles, nesta que chaman noitevella, unhas cousas desas coas que anda a argallar a rapazada. Chámase:

OS DEZ “CARALLOS” MAIS FAMOSOS DA HISTORIA DA HUMANIDADE

Se a escrita ten os seus signos de puntuación que axudan á correcta lectura e interpretación dos textos, a oratoria ten os seus, sendo o carallo o mais notable e polisémico deles, acaído non soamente para o encomio coma o vituperio, senón aínda para outras actividades mais pracenteiras.

1.- ¿Cándo carallo vai parar de chover? (Noé, 5000 A.C.).

2.- !Deixa de enredar co carallo na bañeira! (A nai de Arquímedes; 212 A.C.)

3.- ¡Vai unha calor do carallo!  (Xoana de Arco; 1431)

4.- ¿E cando carallo imos chegar? (Martín Alonso Pinzón a Cristóbal Colón; 1492).

5.- ¡Vou pinta-lo teito ese polo carallo enriba! (Miguel Ángel; 1566).

6.- ¿E quén carallo es ti que ves sorprender os meus secretos? (Julieta a Romeo; 1595).

7.- ¿De ónde carallo saíron todos eses indios? (Xeneral Custer; 1887)

8.- ¿Por ónde carallo entra tanta auga? (Capitán Smith, SMS Titanic; 1912).

9.- Todos somos uns ignorantes do carallo, pero en cousas diferentes (Einstein; 1938).

10.- E como carallo fago agora para ires a Suíza sen pasaporte?  (Luis Bárcenas, Febrero 2013).

A vida no mar eche moi dura!

Mire que lle digo, Don Manoel! A vida na mar éche moi dura. Ao Gran Sol ía case calquera cousa que flotara! Moitos en buques vellos nos que as poucas cousas que funcionaban no porto deixaban de facelo cando estabamos no medio do mar, a moitas millas da terra firme, e sen posibilidade de regresar a porto. Na travesía a xente durmía moi mal, e cando chegabamos ao caladoiro moi mal e moi pouco; fregando os ollos para non quedar durmido cando estás de quenda, e cando non, durmindo coma o anacleto, cun ollo pechado e outro aberto! Se a este pouco durmir xúnguelle vostede a inexperencia, xa ten unha boa colleita de accidentes  que incluien amputacións traumáticas de brazos e pernas, e mariñeiros, ou partes deles, que ían parar ao mar enredados mas mallas das redes. A necesidade de chegar a porto rápidamente para atender aos accidentados era o principal pesadelo dos patróns. No porto de Bantry, no sul de Irlanda, onde faciamos base, había un hospital para os primeiros auxilios, pero se a cousa era grave compría trasladar ao accidentado ata Cork, a unhas tres horas en taxi por camiños sen asfaltar. Tres horas a engadir ao tempo que levaría chegares dende o caladeiro ata Bantry, amarrar, desembarcar ao accidentado e arrincar ao condutor do taxi das brétemas do alcohol! E se a largada traía moito peixe e a ferida era moi grave non querría estar na pel do Patrón e tomar a decisión de a quen intentar salvar!

E, mire que lle digo, Don Manoel! Que se non lle sabe mal íomolo deixar por hoxe, que non quero coller máis maquía da que poda moer.

Do barco na rotonda

Mire que lle digo Don Manoel! Que o alcalde de Vigo e toda a xente que anda atrás del coma se foran rabo de can, poden dicir, se lles presta, ata misa cantada, pero os mariñeiros de Bouzas non loitamos pola recuperación do Bernardo Alfageme para varalo nunha rotonda, que para acabar como decorado mellor morrer no mar. E estará "onde o quere a cidade" na "mellor situación posible", “precioso que da gusto velo na rotonda", pero gaivotas á terra mariñeiros á merda, e os homes do mar non queremos homenaxes nin recoñecementos desta caste, que o mellor xeito de intentar achegarse, aínda que en moi pequena medida, á vida nun pesqueiro de altura, e non dos peores don Gran Sol, é conservalo coma o que foi, o orgullo dos traballadores dun estaleiro, Barreras, o derradeiro dos pesqueiros roblonados, con capacidade para catorce tripulantes e 70 toneladas de peixe. Un barco no que se poda subir a bordo, baixar á máquina, entrar no sollado e na ponte de mando; un barco coa mar arredor, movéndose en suave abaneo. E, mire que lle digo Don Manoel! Tiñamos grandes sonos para o buque, reparar o exterior, acondicionar o interior e poñelo a punto para poder navegar. Pero todo o que se fixo foi substituír os roblóns por soldadura e pintalo ben bonitiño e chantalo nunha rotonda. Grazas á desidia daqueles que tanto lles ten perdido como ganado, porque gastan do que non é seu, xa nunca mais navegará. Pero tamén por culpa de todos nos, mais habitantes que cidadáns dunha vila que debe gran parte da súa medra ao mar, e que a cotío dálle as costas aos seus orixes.

Dichoso aquel...

Mire que lle digo, Don Manoel! Que iso que canta o Roque, na Habanera de Marina, de dichoso aquel que tiene su casa a flote, é cousa de teatro, ou, polo que me toca, de mares mais apracibles que os que eu naveguei; que penso que xa contara o que se di do tempo no Gran Sol, o malo e o peor. E tampouco lle chamaría eu arrolo aos botes, brincos e cabriolas que o mar faille dar ao bou, que tampouco é que os choutos dean moito sono! E, mire que lle digo, que non deixa se ser cousa boa que o medo no deixe que che colla o sono, porque abonda con pechar un intre os ollos cando estás a traballar na cuberta, para que os abras no medio do mar a 50 brazas do buque, a varios días da costa, e, naqueles anos, sen chaleco salvavidas nin farrapos de gaita! Que toda a protección que levabas era a roupa impermeable de lona de algodón encerada e, as mais das veces, os pes espidos para non esvarar na cuberta mollada. E andar con moito ollo que mesturado entre o peixe no viñera unha quenlla, que unha trabada do peixe can podíache deixar mancado de por vida! Logo nos sesenta empezaron a chegar as botas de Bueu, que facía Don José Riobó, e que eran moi sólidas, moi resistentes e, sobre todo, moi adherentes, co que o risco de escorregar era xa moito menor. E mire que lle digo Don Manoel! Que a sona das botas de Bueu chegou a medio mundo, dende Terranova ata Namibia, coma boa proba de que os galegos para ser universais non temos que saír da terra.

Xaime Isla e os Ultreias

Mire que lle digo Don Manoel! Que cando lle falaba dos Ultreias esquecera que Xaime Isla, vigués de adopción coma vostede mesmo, foi o seu profesor de Dereito e Economía de Empresa na Escola de Peritos! Don Xaime dáballe unha grande importancia ás experiencias vividas neste grupo xuvenil, sinaladamente ás esculcas e contactos coa xentes do campo, e as estadías e visitas na Misión Biolóxica de Galicia. Aínda que o primeiro alento cara ao amor a lingua galega veulle coma a tantos outros do alén mar, da man do seu irmán Ramiro, os obxectivos de “repensar Galicia, proxectar Galicia, facer Galicia” que foron o facho da súa vida naceron daquel movemento de “educación patriótica” E mire que lle digo Don Manoel!, que a min, que a palabra patriota dáme arrepíos, gústame pensar que aínda organizacións tan sospeitosas coma a dos Ultreias, poden servir para facer agromar nos peitos dos bos e xenerosos un sincero amor á terra.

A balandra dos Ultreias

Mire que lle digo Don Manoel! Alá polo ano 2000, fai xa uns pouco anos, agasalláronme cun disco recompilatorio de Suso Vaamonde, que leva por título Lembranza. Na capa un retrato do cantante que lle fixera o seu amigo Xosé Guillermo. Pechando o segundo disco hai un himno con letra de Fermín Bouza Brei que me trouxo moitas cousas á memoria:

A balandra dos ultreias

Leva os corazóns por vela

Navega cara ao futuro

Toda Galicia vai nela

Certo é que a balandra que chegou a Vigo en xuño do 32, non era tal senón un pailebote de nome Joaquín Pérez, que tampouco ía nela toda Galicia senón dezaoito Ultreias comandados por Álvaro das Casas, un  ultra españolista e monárquico que foi mestre de  Xoán Carlos I de España (e quinto de Alemaña) e membro do tribunal de acceso a Policía, que baseado na súa experiencia scouts, crea unhas mocidades "amantes" da terra e a cultura galega nas que militou o propio “Pepe dos Cestos”, é dicir Ramón de Valenzuela, candidato do PCG nas eleccións xerais de 1979.

E mire que lle digo, Don Manoel, que xa que estamos nestas, déixolle aquí o Decálogo dos Ultreias:

I.- Porque amo a Galiza con toda a miña alma, dedicareille os meus mellores esforzos para tornala eternamente feliz.

II.- Porque a vida está chea de mágoas, miña mocidade será unha leda canción que ha erguer o espírito de tódolos coitados.

III.- Porque estou afincado ao chan nativo e endexamais hei crebar as ligazóns coa miña xente, manterei sempre aceso o fogo do meu lar.

IV.- Porque penso no que fun no que son e no que teño de ser, respectarei aos vellos e pequenos e defendereinos de todo aldraxe e sufrimento.

V.- Porque quero a eficacia do meu labor, axudarei os nobres desexos dos meus compañeiros como quixera que me axudasen a min na arela dos meus limpos ensonos.

VI.- Porque teño de ser home útil á miña Terra, cumprirei tódalas miñas obrigas pra ire facendo a miña historia de cidadán exemplar.

VII.- Porque quero limpar a miña axuda de erros, educarei meu espírito no estudo e no traballo.

VIII.- Porque teño de ser rexo na axuda aos meus irmáns, fortalecerei meu corpo na claridade das augas e nor ar das montañas.

IX.- Porque soño nun porvir de verdadeira fraternidade, farei por que rente de min se xunten tódolos rapaces galegos pra que o día de mañá non nos afasten prexuízos de caste.

X.- Porque quero unha Galiza enteiramente galega en convivo con tódalas razas, en fala con tódalas culturas, abrirei meu peito a tódolos homes de boa vontade e recta intención.

O número da cabra!

Mire que lle digo Don Manoel! Que hoxe, non sei moi ben por qué, me veu ás mentes aquelas familias xitanas que chegaban aos barrios das vilas e cidades co seu triste circo ambulante. O pai, a nai e dous ou tres “xurumbeis”. As mais das veces un can esfameado e unha mona. E unha cabra, claro!, cuxo número, o número da cabra, era a principal atracción de nenos e maiores. O home tocaba un instrumento musical que podía ser unha trompeta abolada e cuberta de roña, un acordeón do que soaban a metade das notas ou, coa chegada da tecnoloxía, un deses teclados electrónicos que case que tocan solos. A función comezaba cun baile da rapaciña vestida de volantes raídos e golpeando cos peciños nus nas pedriñas do chan. De contado o can, de saia tamén de volantes e sombreiro de punta, púñase riba das patas traseiras, nun penoso esforzo por gañarse a atención do escaso público congregado. Finalmente o número forte do espectáculo. A muller abría unha escada de cinco ou seis chanzos e puña no cumio unha lata de tomates, oxidada e baleira. Entón, nun xesto teatral, amosaba a vella cabra que levaba atada cunha baraza, mentres a rapariga redobraba no tambor reclamando a atención do público. Entón, ao son de “En er mundo”, España cañí” o pasodobre semellante, a cabra ía subindo os banzos da escaleira, ata quedar facendo equilibrio, coas catro patas reunidas riba da lata. O número da cabra! E mire que lle digo Don Manoel! Todo isto perdeuse. Hoxe os números da cabra fanse nas televisións, nas empresas, nos Xulgados, nos Concellos, e de xeito especial en canda seu dos múltiples parlamentos, autonómicos, estatal e europeo. E mire que lle digo Don Manoel, que así non hai cabra nin xitano que poida aturar esta competencia institucional!

Gaba o mar o que traballa na terra!

Mire que lle digo Don Manoel! Que gaba o mar o que traballa na terra! Que o mar ten mal talante, e por iso para telo contento algúns teñen os costume de botarlle un pouco de pan, para telo contento. Tamén é moi desconfiado, e andando nel non se pode falar de raposos, cregos, zapateiros, xastres, ou calquera outra caste de xente falsaria, por que non pense que se está a falar del. Xa sabe Don Manoel que ningún deses oficios ten moi boa sona. Especialmente o de xastre, ou alfaiate, como tamén se di por estas terras tan achegadas a Portugal, que, aínda que sexa das mais antigas profesións do mundo, sempre anda en coplas e refráns:

Si tu viras o que eu vin

na feira do Carballiño,

vinte cinco xastres xuntos

bebendo un neto de viño!

Os contos en Galicia están cheos de xastres melindrosos, afectados e pouco virís, como o Milhomes da Esmorga, e conforme eses contos, son sempre xente pouco de fiar:

Sete xastres fan un home

e vinte cinco un testigo,

fan falla cento cincuenta

para firmar un recibo

E tamén o refraneiro:

Alfaiate das mentiras, que todo o pano fai cachizas.

Alfaiate do vío vío, que cose de balde e máis pon o fío.

Alfaiate sen dedal, cose pouco e iso mal.

O alfaiate da encrucillada trae o fío da súa casa.

O alfaiate que non furta, pouco gana coa agulla.

E, mire que lle digo Don Manoel! Das carqueixas que cría o monte sae o mel que todos lambemos, e moitas desas coplas non son mais que envexa; envexa que lle ten a xente que, coma eu, ten que andar no mar, ou amarrado ao legón, aos que poden gaña-la vida sentados nun banco, quentiños e a beira dos seus. Para eles hai tamén outra cantiga que di:

Tódolos xastres de agora

fan a roupiña ò pintar.

Se eu fora muller dun xastre,

guapa che había de andar.

Coas cabras no monte!

Mire que lle digo, Don Manoel! Que non quero ser coma o pexegueiro: moita flor e pouco proveito. Xa vai tempo alá que faleille do gaiteiro Marcial, e coma propuxo ao noso Tiniño de marchar con el a tocar polas feiras e romarías, e hoxe, se esta purrela que nos puxo o taberneiro en lugar de viño me deixa, quero coller o fío do conto. Ben sabe Don Manoel que nos anos de que lle falo a figura do gaiteiro xa perdera moito do prestixio que chegou a ter antes da sublevación militar, e a xente nova pedía menos xotas e muiñeiras e mais bailes agarrados, malia a oposición do púlpito, que manda carallo que a igrexa tivera que vir agora a defender aos gaiteiros!

Pero, imos ao conto, Don Manoel, que hoxe ando mais torto cun fouciño! Marcial coñeceu ao Tiniño cando este era un rillote que andaba coas cabras no monte, requintando coa gaita de alcacén para pasa-lo tempo, e xa daquela botoulle o ollo enriba. Ou debera dicir a orella? Pero todo chega para o que sabe esperar, e non tivo que agardar moito para que, tal día coma hoxe, o noso Tiniño caera nas súas gadoupas coma pera madura na boca dun larpeiro, por mor do primeiro desengano amoroso do pequeno cabreiro. Porque, mire que lle digo Don Manoel, cousas da vida!, hoxe é festa en Portela, a terra do noso gaiteiro, e compre celebrar, polo que, se non lle parece mal, deixaremos as desgrazas para a semana que ven!

A memoria é un músculo que compre exercitar!

Mire que lle digo, Don Manoel! Que a Xela, a súa Mestra de Coro, ten tamén a súa razón en facerlles memorizar eses textos inintelixibles coma o de Migildi, magildi, eu nou nou, e cousas desa condición, para que manteñan en marcha o caletre. Que por non cultivar a memoria hoxe xa ninguén sabe os afluentes do Miño pola dereita, nin a data da batalla de Zama, nin, se me apura, o número do seu móbil. E mire que lle digo, Don Manoel! Que aos meus anos aínda recordo os autores da traxedia grega: Eurípides no te Sófocles que te Esquilo; e o dos gases nobres: Hermosa Negra Ardiente Kreía que sus Xenos eran Redondos", Helio, Neon, Argon, Kriptón, Xenon e Radon.

E as unidades da electricidade, A Don Xulio Amperio o colleron uns Ohmios, o levaron para o watio déronlle por culombio". O que teño que confesar e que non tiña nin idea é das do seu amigo Alejo: La farola de Laredo, para as dominantes do canto gregoriano, e Mi Sol Si-empre Re-luce Fa-stuoso para recordar as notas que cabalgan as liñas do pentagrama, na clave de Sol.

Os Alfolíes de Bouzas

Mire que lle digo Don Manoel! Que moito me gusta que o bombo do grupo de gaitas Alfolíes estea hoxe nun lugar destacado no Lagharto Pintado! A fin de contas Alfolíes e, ademais do grupo de Fernando, Fidel e Suso Pereira, o pai do seu amigo Anxo Pintos, unha das rúas mais antigas da nosa vila, onde se atopaban os almacéns do sal, que é o que dicir alfolí, produto estratéxico para a economía de Bouzas. Precisamente este privilexio de manter alfolí e de que Bouzas fose declarado porto de libre comercio foi a orixe dos preitos con Vigo, resoltos favorablemente para nos no século XVI, grazas a Don Diego de Avellaneda. A Bouzas que era a cabeza titular, estaban xunguidas as veciñas parroquias de Bembrive, Beade, Coia e Coruxo. Mudan os tempos, mudan as vontades, e o 28 de decembro de 1903, as Cortes españolas aprobaron un proxecto de Lei no que Bouzas perdía a súa independencia a favor do concello de Vigo. E mire que lle digo Don Manoel!, que hoxe aquilo de que os pescadores e industriais puidesen salgar, sen limitación, todo o peixe que quixeren, perdeu toda importancia, porque hogano nin o peixe se salga, nin hai moito peixe que salgar.

O encontro do Tiniño co gaiteiro Marcial

Mire que lle digo, Don Manoel! Xa lle contara que Constantino Domínguez, o Averomar, era un rapaz espilido, que aprendera a tocar a gaita, case que antes que as catro regras, ao que deseguida os horizontes de Portela, nas terras de Celanova se lle fixeron pequenos. O que non lle contara tanto foi como veulle a súa dedicación á música, cousa que tamén ten a súa historia. Xa sabe, Don Manoel, que de rillotes faciamos música con calquera cousa que tiveramos a man. Atando unha cortiza a unha baraza e dándolle voltas sobre a cabeza, cunha herba sostida entre os dedos, o facendo asubíos coas bugallas dos carballos. Tino, coma os mais dos gaiteiros daquela, aprendeu a tocar as melodías que escoitaba nas festas nunha gaita de alcacén, que faina un mesmo cunha palla de centeo, e non custa cartos. E, mire que lle digo Don Manoel! Que o que o Tiniño facíala con dúas pallas, unha con furados para a melodía e outra sen eles para o roncón, e tocando non perdíalle a cara ao dos mellores gaiteiros que por alí pasaban, tanto así é, que o gaiteiro Marcial cando o escoitou tocar, quedou tan pampo que lle propuxo marchar con el a tocar polas feiras e romarías. Aínda que esa xa é outra historia que lle contarei outra volta. Agora déixolle cunhas coplas das gaitas de alcacén que lle escoitara a Don Pablo Carpintero.

María da Rúa Alta,

como te pille na eira,

cunha palla de centeo

tocareiche a muiñeira.

O pandeiro toca ben,

así tamén toco eu

unha gaita de alcacén.

Non me acorda quen tocaba

nunha gaita de alcacén,

alá riba, non sei onde,

na porta de non sei quen.

Para gaiteiro prantado

o que temos en Sisán,

que o de Santo Tomé toca

nunha ferraña de pan.

Fotografías orixinais de Pablo Carpintero.

Cousas da Reconquista de Vigo

Mire que lle digo Don Manoel! Que, coma vostede ben sabe, moitos estudios non lle teño pero o meu pouco caletre ben me da para afirmar que das peripecias da Reconquista de Vigo tampouco ten a xente as cousas moi claras. Que se as tivera non entendo moi ben que mantivera unha rúa e un monumento a un personaxe tan nefasto coma Pablo Morillo, suposto heroe da Reconquista de Vigo, cuxo único mérito foi recibir a capitulación do coronel Chalot, aproveitando que o verdadeiro protagonista, o capitán de granadeiros Bernardo González del Valle, Cachamuíña, estaba hospitalizado das feridas recibidas no asalto á Porta da Gamboa. Morillo, conde a marqués de non sei cantas cousas, foi, como ben sabe, militar de carreira no peor sentido da frase, un barallocas que xurou fidelidade á Constitución de 1812 coa boca pequena, e á primeira oportunidade entrou en Vigo a sangue e lume ou fronte das tropas absolutistas, retirándolle á cidade a súa condición de capital de provincia, que pasou a historia da infamia coma autor do comentario tras firmar a orde de fusilamento do grande científico, fillo de galegos e heroe da independencia colombiana, Francisco Xosé de Caldas: España non necesita sabios.

E, mire que lle digo, Don Manoel! En cada ocasión das que o mellor do pobo tense posto en pé contra da tiranía, no devalar do entusiasmo colectivo, cando damos á terra os corpos dos Carolos mortos baixo as balas do inimigo, volven coma os corvos, os potentados, os poderosos, coa súa cohorte de militares sanguinarios e cregos raspalleiros, todos eles con máis mala intención cá dun raposo axexando unha pita. E non é que queira facer coma o mestre Cirola, que non sabia ler e xa puña escola, pero para min que é á xente do pobo, á quen, pase o que pase, lle seguen a chover no lombo paus coma trancas.

Tocar a gaita as sereas

Mire que lle digo, Don Manoel! É certo que dende o primeiro día que chegou a bordo, tomei ao noso Tiniño, o Averomar, como sería coñecido a bordo ben pouco despois, ao meu coidado. Non sabería dicir moi ben se por interese na súa persoa ou na gaitiña que levaba nunha bolsa dependurada no ombreiro. Moito me gustou sempre a música, Don Manoel, pero nunca tiven a oportunidade de ter un instrumento para facela na miña man, ata que chegou o Tino. E para iso, cando o Tiniño me deixaba a súa gaita para me deprender, entrábame polo corpo coma un respecto reverencial que me impedía tocar, e deixábame varios días amolado coma tres nun zoco. E, mire que lle digo, Don Manoel! Cando xa comezaba a collerlle o xeito, un malfadado día de mar campal, nunha manobra de largado do aparello, o noso gaiteiriño fixo unha imprudencia, daquelas contra as que o advertira mil veces, e pouco faltoulle para ir ao mar coa rede, a tocarlle a gaita as sereas, coma disque fixera o gaiteiro Ubaldo na praia de Praceres de Pontevedra.

Para a miña compañeiriña querida.

Mire que lle digo Dona Loli! Que alégrome moito de que se decidira hoxe a acompañar ao seu home á súa semanal visita a esta nosa egrexia laica da taberna. E de xeito especial que me traia á memoria o personaxe do Sacaúntos, aquel home de ollar terrible que dedicábase a sacarlle a graxa aos nenos pequenos ata deixalos nos ósos. Lémbrome da miña aboa, arredor da cuxa aba debruzabámonos os seráns de chuvia e vento os rapaces do barrio para gozar, tremendo coma xostras, ao escoitar os contos de medo da nosa nenez. O Sacaúntos da miña aboa non mataba aos nenos. Coas súas artes, malas por suposto, extraíalles o unto e marchaba para o bosque onde o comía para volverse forte e vigoroso coma os nenos. Noutras versións o Sacaúntos vendía aos vellos o unto que roubaba aos nenos, para con el cambiar o seu vello sangue por outro máis novo. Pero foi no conto de Dona Emilia Pardo Bazán onde descubrín o peor dos Sacaúntos posibles: non o malvado boticario que vendía ungüentos elaborados coa graxa dos cadáveres de rapaciñas novas, senón eses pais adoptivos que non dubidan en matala á súa filla para conseguir cartos.

E mire que lle digo, Dona Loli, que hoxe os Sacaúntos que mais medo me meten sonche o Banco Central Europeo, o Fondo Monetario Internacional e os patróns da Señora Merkel. E para non rematar isto con tristuras, que vostede non as merece, déixolle cunha cántiga do Sacaúntos que penso que faralle rir a cachón. 

Galicia metrallada nas cunetas

Mire que lle digo Don Manoel! Que nesa Praia das Fontes, ou tamén da Batería, que hoxe a xente nova chama dos Olmos, houbo, fai ben anos, unha fábrica de salgadura e un peirao para descarga-lo peixe.  Daquela había tanta fartura no mar que os carros de bois que viñan polo túnel baixo a carreteira, que aínda existe, na procura de argazo para o estrume das leiras, levaban coas algas, centolas e nécoras a eito,  que pouco valor se lles daba daquela.

Mire que lle digo Don Manoel! Moitas lembranzas da nenez tráeme esta paraxe, pero tamén, agochada no medio de tanta fermosura, un calafrío polo espiñazo, e o recendo do terror e da morte dos mártires de Alcabre, os directivos de la Sociedade Agrícola Emilio Comesaña Sobreira, de 43 años, casado y con sete fillos, carpinteiro; José Comesaña Pérez, de 26 años, casado y con dous fillos, albanel, seu irmán Antonino Comesaña Pérez, de 28 años, casado e con dous fillos tamén, e Fernando Costas Iglesias, casado e sen fillos, electricista. Apresados o 30 de setembro do 36 por falanxistas e gardas civís, levados ao cárcere no que converteran o Frontón da Rúa María Berdiales, e “sacados” na alborada do 6 de outubro para ser “paseados” na Pasaxe de Vincios e enterrados en San Vicente de Mañufe.

Na inscrición da placa di:

Outra vez, outra vez o terror!

Un día e outro día,

sen campás, sen protesta.

Galicia metrallada nas cunetas

dos seus camiños".

Luis Pimentel

EN LEMBRANZA DOS ASESINADOS NA SUBLEVACIÓN FASCISTA DE 1936. PRAIA DE FONTES, 17 AGOSTO 2002. A VV. NOSA TERRA

Aperta urxente para Cándido Pazó

Mire que lle digo Don Manoel! Que non é morte a que nos rouba aos seres amados; a morte nolos garda e os fai inmortais na nosa lembranza. Demasiadas veces é a vida a que nolos rouba definitivamente. Aínda que, mire que lle digo, cando algo do teu morre de pouco serven as condolencias e a filosofía. Que mortes son todas, e formas de morrer hai moitas. Que os hai que morren sen dar chío, coma un paxariño, outros que os ves apagarse paseniño coma a luz dunha vela, e outros a chorros entre berros de dolor que nos fan desexar que algo ou alguén os arranque das gadoupas da agonía. E todas son malas, que por vella que sexa a aciñeira sempre é verde para facer leña dela. Por iso Don Manoel, aí lle vai a miña particular encomenda aos defuntiños, que me aprendeu o meu avó, para o noso benquerido Cándido:

Saúdos, meus defuntiños

Aquí estamos todos xuntos

Nos, que non temos repouso

E os que estades xa defuntos.

Vós que fostes coma nós

Agardade con paciencia

Non ha de pasar moito tempo

Que remate esta ausencia

De nacionalismos e necio-nalismos.

Mire que lle digo Don Manoel! Que cando se fala de nacionalismo eu póñome serio coma un frade de pau, e vénseme ás mentes os traballadores do mundo matándose nas trincheiras de Ypres na primeira guerra mundial, que os mais dos nacionalismos son de contabilidade, e moitos outros son necio-nalismos. Que eu quero mais un nacionalismo de cidadáns, que sexa integrador, que un de razas, que procure u odio ao alleo, ao que ten outra fala, outras tradicións ou outro color na pel.

E mire que lle digo Don Manoel, que o único nacionalismo que non me pon inquedo coma o rabo dun lagarto é o nacionalismo musical, do que falaba fai o outro día o seu amigo Alejo. E, mire que lle digo, Don Manoel! Que, postos a escoller, eu sonlle mais de internacionalismos como a dos Brigadistas que viñeron a loitar ao noso lado contra o fascismo, que de nacionalismos coma o de Vicente Risco. E, xa postos, loitador pola soberanía das persoas contra do capital, que pouco soberano se pode ser cando tes dobrar o pescozo para poder dar de comer aos teus, cando outros aspiran a controlar o teu corpo e aínda o teu pensamento.

Da xente que ocúpase en facer felices aos demais!

Mire que lle digo Don Manoel! Que por sorte ademais de monicreques, gavachos, farfalláns, preguiceiros, fachendosos, falapoucos, ventaxistas, fatuos, maníacos depresivos, mentireiros, narcisistas, psicópatas do poder, consumistas e buscadores compulsivos de recoñecemento, hai xente que ten un aquel especial para darlle felicidade aos demais. E tal como eu o vexo o seu amigo Carlos Álvarez é desa caste. Os meus parabéns para todos os que teñen a sorte de telo coma mestre, aínda que hoxe estea mais centrado na curación dos corpos que na sanación dos espíritos por medio da música.

Pouca gana de falar do "Rabioso"

Mire que lle digo Don Manoel! Gana de falar outra volta do “Rabioso”, téñolle tanta coma de saca-las moas, pero se ese é o seu gusto, por min como se lambe os mocos. Contareille logo a historia do pai dun amigo, que me deixou especialmente abraiado. No sei se xa lle contara antes que o “Rabioso” devecía por ires persoalmente ao cárcere a facer as “sacas”, na procura dos presos que ían ser paseados, asasinados aínda á marxe da ilegalidade golpista. Tanto fora ao vello Frontón Vigués, que despois foi o Cine Niza, á cárcere de Príncipe ou as cuadras da Garda Civil na rúa Magallanes. Alí miraba de fite en fite as caras de terror dos detidos e tiraba do peto un papel coidadosamente dobrado no que lía con parsimonia os nomes dos que ían morrer aquela noite, saboreando con degoro o recendo do espanto daqueles homes. Logo pechaba lista, facía coma se dubidara e espetáballe ao pai do meu amigo: 

• Vostede! Como se chama?- e facía como se o buscara na lista.

O “Rabioso” testaneaba e repasaba a lista unha e outra vez, ata que, polo canto do ollo, vía desfalecer ao noso home. Entón pechaba a lista e dicíalle:

• Pois hoxe non está! – Para engadir cun sorriso cómplice – Non hai caso; xa lle tocará mañá.

Volvendo as andainas!

Mire que lle digo, Don Manoel! Fágolle caso; deixo, por un tempo, de facer coma a andavía espantando aos poucos lectores que lle seguen nas miñas arroutadas, e volvo as andainas do noso benquerido Tino, o A-ver-o-mar, no Gran Sol. Non sei se xa lle contara, Don Manoel, que poucos mariñeiros experimentados levabamos naquelas tripulacións; moitos, subían a un buque por vez primeira, e dos que xa navegaran antes, boa parte non sabían nada das faenas de pesca. Pero eran tempos de moita fame, e aínda que algún intentara advertirlles de que cando firmaban o rol cunha xis, estaban a firmar a súa sentenza de morte, non lle farían caso; morrer hai que morrer e no buque a comida non faltaba. E, mire que lle digo, Don Manoel! Que aínda que “onde hai patrón non manda mariñeiro” non é menos certo que onde hai armador o patrón non manda un carallo.

Un paternóster polos mortos na guerra!

Mire que lle digo Don Manoel! Que en Bouzas, ademais de mariñeiros, labregos e obreiros do naval e da conserva, sempre houbo moita xente de orde. Xente daquela que prefiren a inxustiza ao desorde. Moito señorito dos que logo afundiron as conserveiras, os estaleiros e as armadoras que herdaron dos seus pais. Señoritos que se xuntaban no cuartel da Falange, que estaba na casa que fora do Concello cando Bouzas o tiña de seu, para encherse de viño e carraxe que lle deran valor abondo para ir a facer as sacas. Axudados polos de predicar a Cristo e vivir coma Dios, algúns por fas, como o Padre Parada de Bouzas, e outros por nefas, como o Padre Comesaña de Alcabre. Don Manuel, que tal era o seu nome, negouse repetidamente a estender os certificados de boa conduta de moitos perseguidos que nunca se meteran en nada, soamente porque non eran de igrexa, firmando de feito as sentencias de morte. Del é a frase que vostede leu neses papeis: “un paternóster polos mortos na guerra; menos polos mortos das cunetas”.

Para Don Manoel

Mire que lle digo Don Manoel! Que tamén quero eu darlle no día de hoxe os meus parabéns; e as grazas por darme a voz e a palabra, por camiñar ao meu rentes, cando os demais te abandonan, por non ser cego aos meus defectos senón pechar os ollos a eles. Nunha palabra pola súa amizade, esa cousa misteriosa que canto mais se da mais se ten, que multiplica as alegrías e divide as penas.

E, mire que lle digo Don Manoel! Que en demasiadas ocasións un irmán non é un amigo pero un amigo é sempre un irmán, que te quere aínda que sabe ben coma es. E desta concordo eu co refraneiro cando di que aceite, viño e amigo, mellor canto mais antigo, e que todo mundo quer ter amigos pero poucos se toman a molestia de o ser.

O camareiro do Derby

Mire que lle digo Don Manoel! Que hai xente que quere vivir toda a vida e outra que non da vivido nin unha tan sequera. E que se os que mandan souberan que íamos vivir tantos anos polo carallo poñían a xubilación aos 65. Que para eles tiñamos que ser como o camareiro do Derby que morreu o mesmo día que se xubilaba. Eu nono coñecín, pero quen contoume a súa peripecia é home de toda confianza. O camareiro da historia se chamaba Ferreira, e era un traballador moi mirado e cumpridor. Ferreira entraba de quenda o o día 31 de decembro, o mesmo día que cumpría anos; sempre fora un home reservado e pouco falador, pero aquel día, antes de rematar a súa xeira, veuse para o encargado e, nun fío de voz, pediulle se podía cambiarlle a quenda, que algún mal presaxio aniñaba no seu peito. O encargado negouse, pensando que ao que lle tiña medo o Ferreira era á moita faena que había no Derby nas noites de Fin de Ano, e esqueceu o asunto; ata que chegou a hora na que o Ferreira tiña que incorporarse ao traballo. O encargado preguntou a uns e outros, pero ninguén lle botara a vista enriba. Noutro camareiro esta falta de puntualidade non houbera suposto alarma ningunha, pero en cincuenta anos de traballo aínda faltaba a primeira ocasión na que o Ferreira chegara tarde. Así que, despois de informar ao dono, colleron Urzáiz arriba ata a casa da Baixada á Estación onde o Ferreira tiña un cuarto en aluguer. Alí estaba; a súa roupa de faena coidadosamente colocada nos pés da cama e il morto no baño. E mire que lle digo Don Manoel! Toda unha vida a traballar coma a vaca do probe para morrer sentado na cunca do váter!

Esta historia é unha reelaboración literaria dunha historia real, polo que contén algunhas inexactitudes. Don Albino Mayo Álvarez contribuíu co texto seguinte: Eu, aínda que era un neno, estaba aí. O camareiro chamado Ferreira, morreu de repente a mesma noite de cabo de ano, cando xa estaba preparado, como comprobouse, para ir a traballar nesa xornada no que o bar estaba aberto ata o amencer. Era costume do meu pai que a iso das sete da mañá, cando entraban os da nova quenda,  pechaba o bar unha horiña para celebrar un almorzo cos que saian de traballar e os que entraban, así como algúns familiares e clientes asiduos. Ferreira caracterizábase polo seu peiteado, xa que era calvo polo centro, pero deixaba crecer moito o pelo dun lado da cabeza para cubrila toda suxeitándoo cun adhesivo que el mesmo preparaba.

Matadlos, ostia!

Mire que lle digo Don Manuel! Que en Galicia non houbo guerra senón exterminio! Asasinatos planificados, controlados e instigados polos militares golpistas; masacre sistemática da poboación fiel á República. E os mais deles sen tan sequera un simulacro de xuízo! Paseados e tirados polas cunetas, que ata na morte nos fixeron distintos! E, mire que lle digo Don Manoel, que ven isto a conto porque hoxe, non sei coma, remexendo nun papeis vellos atopei esta estampa, recordatorio diciamos daquela, da imprenta Tetilla, dun rapaz do que nin tan sequera teño memoria. Lea, lea, Don Manoel, que o que di non ten desperdicio! Namentres eles daban a súa vida voluntariamente pola reconquista da Relixión e de España, os fillos dos paseados andabamos por Bouzas co medo sempre metido no corpo. Medo a Guarda Civil a á Falanxe. Medo ao cacique e ao cura. Medo aínda aos outros nenos aos que algún pai acirraba contra nos: “matadlos, ostia, matadlos, que son hijos de un comunista!” 

Unha gaita no mar

Mire que lle digo, Don Manoel! Nin que dicir ten que o Averomar non embarcara para tocar a gaita cando ía galerna, que no Gran Sol non pararía nunca de tocar, senón pola súa habelencia coma carpinteiro, e coma tal tiña as nosas vidas nas súas mans. Xa sabe Don Manoel que iso de que “dichoso aquel que tiene la casa a flote” é cousa dos que nunca tiveron que gaña-lo pan traballando na pesca; polo menos no Gran Sol, no que, como diciamos todos os que por alá andamos, so van dos tempos, o malo e o peor! A gaita quedaba para aquelas raras xeiras nas que non había mais quefacer que mirar para o mar intentando avistar peixe. O Averomar amornaba un pouco a gaita, dáballe un aire a pallóns e palleta, e despois de preludiar cun par de escalas, arrancaba cun aire festeiro ou soñador, segundo lle dera a virada; e era cousa de ver coma a música amainaba o bruar das blasfemias, os mariñeiros esquecían ás súas liortas, e ata o mar semellaba calmarse un pouco para escoitar o cantar da gaita.

E, mire que lle digo Don Manuel! Ben pode dicirse que naquel buque o Averomar tiña as nosas vidas nas súas mans cando reparaba unha daquelas vías de auga, e a nosas almas nos seus dedos cando facía chorar a súa gaitiña naqueles mares xeados, tan lonxe da nosa terra!

A segunda do "Rabioso"

Mire que lle digo Don Manuel! Iso de que “pra saber o que é un galeguiño dálle mandiño” non deixa de ser unha parvada coma tantas outras, que ao “Rabioso”, como xa lle contara, non lle fixo falla ascender para ser mais máis noxento que unha carracha. É que algún dos seus amigos son coma leña da figueira: recia de fume, fraca de madeira, e todo o leron nos libros, que tampouco está mal, pero telo vivido é mellor. No trinta e seis o “Rabioso” xa era tenente, e cando escoita que a Taboada, un militante da CNT que estaba nos grupos que intentaban loitar contra da sublevación militar, está ingresado no sanatorio do Doutor Troncoso, porque lle rebentara unha bomba nas mans, vai coma adoecido a detelo, sen que o Doutor Troncoso poda facer nada por impedilo. O “Rabioso” axudado dun tal Polo, se leva a Taboada á carreteira de Balaídos e alí dálle morte. Non sería o último paseado polo “Rabioso” pero disto xa falareille outro día, que teño a gorxa enxoita e compre molla-la palleta. 

A espada de Xoán de Palla

Mire que lle digo Don Manoel! Que as veces penso que a educación que lle estamos a dar aos cativos, e non tan cativos, é coma a espada de Xoán da Palla que nin pincha nin talla. Que moitos planos de estudios novos fixeron para que a xente siga a confundir o valor das cousas co seu prezo. Que digo eu, Don Manoel, que os rapaces de hoxe teñen moita información pero moi pouca formación, e que se, fai anos, estudaban os seus nos xesuítas e os meus nas escolas de san Ignacio, tantos anos despois seguimos a catalogar aos alumnos segundo os cartos dos pais; escola privada para formar as elites e escola pública para formar un pobo de cordeiros que non saiban mais que bear. E mire que lle digo Don Manuel, que nos, cando éramos novos, loitamos e nos sacrificamos moito para que os nosos fillos estudaran, pero non para que foran mais que nos, senón para que foran mellores que nos; non para que foran felices obedecendo a un amo, senón para que estiveran preparados para pensar pola súa conta, porque pode ser que iso os fixera tan probes coma as arañas no inverno pero tamén ceibes e felices coma o vento!

Meu siñor Santo Tomé,

sodes un santo moi bo,

pois sodes can polo to

e carneiro polo me.

Primeira aparición de "O Rabioso"

Mire que lle digo Don Manoel! Que eu lle podería falar de moitos que están como unha cabra sen solta[1], pero a conversa do outro día tráxome aos mentes ao Asañado, aquel tenente da Garda Civil aos que os seus chamaban “El Rabioso” dende o día que entrou dacabalo na Porta do Sol arrastrando a un detido collido polos pulsos á cola do seu cabalo. Disque o detido era un delincuente ao que chamaban precisamente así, Rabioso, pero o meu pai dicía que non era tal, senón un camareiro do Sindicato do Transporte Marítimo da CNT, Xesús Lago Barbeito. Contaba tamén il que no camiño entre Alcabre e a Porta do Sol, o detido caera mais veces que cristo, e viña feito un nazareno pero sen roupa. Como viría o coitado que ata o Doutor Ubaldo Gil, que tiña alí a súa consulta, ao ver tal desfeita, meteuse a berrar “asasino, asasino” como un adoecido dende a súa ventá. E mire que lle digo Don Manuel, que ao Asañado non se lle esqueceu a ofensa e tivo ocasión de pedirlle contas cando o 27 de Agosto do 36 matouno coma a un can na tapia do cemiterio de Pereiró.

E, se non lle importa Don Manuel, ímolo deixar por hoxe, que sinto que a carraxe mórdeme o peito e a anguria apértame o corazón coma un novelo.

---

Nota [1] Estar coma unha cabra sen solta: non ter educación, ser un maleducado

Nin churras nin merinas

Mire que lle digo, Don Manoel! Escoitando o que dise estes días na tele e nos diarios, se me ocorren dúas reflexións, una de Manuel Azaña e outra de Xulio César, que teñen que ver coa idiosincrasia, ou “indio_sen_graza”, dese país que uns chaman ESPAÑA e outros Españistán. “Se os españois falásemos só do que sabemos, xeraríase un inmenso silencio, que poderiamos aproveitar para o estudo” A segunda en latín: Beati Hispani quibus bibere vivere est. E, mire que lle digo, Don Manoel! Nin nos tempos de César diferenciabamos o b e o v, nin hoxe churras de merinas, nin galgos de podencos.

As cousas do mar non son de contar

Mire que lle digo, Don Manoel! Aínda que din por aí que “as cousas do mar non son de contar”, ben certo é que a primeira travesía do noso gaiteiriño, camiño do Gran Sol, foi para el coma un pesadelo. Ao sentires que o chan bulíalle baixo os pes, fóiselle de súpeto a color da face, enchéuselle o corpo dun suor frío, e as náuseas mordéronlle as tripas coma un can rabioso. Foi pasar a Punta Robaleira e o noso Tiniño comezar a baleirar o pique de proa ata do primeiro leite que mamara. Os demais non estabamos moito mellor, pero para nos era xa unha sensación coñecida.

• Para isto non hai outro remedio que as pastillas de sombra de piñeiro, rapaz! – díxolle o chistoso oficial de a bordo.

Averomar tiña moito amor propio, pero ao cabo dunhas horas xa non se tiña en pé. Deitámolo no chinchorro e, coma non paraba de golsar, tiñamos que estar algún de nos a vixialo para que non afogara cos vómitos. E mire que lle digo, Don Manoel, que cando avistamos peixe tododiós en pé, estivera coma estivera, que ao mar vaise a traballar arreo, e para descansar quedas na casa. Barco sen peixe non volve a porto!

Ai a mala xente!

Mire que lle digo Don Manoel! Que unha cousa son as liortas de nenos, aínda as pelexas a pedradas coma as que tiñamos cos rapaces de Coia, por motivos nunha moi claros, e outra ben distinta é o rancor, a xenreira, a repulsión polo diferente, o odio. Pero non so polo diferente, senón polo que non toleramos de nos mesmos, que a xente que mais odia aos maricas son os homosexuais reprimidos, que o que mais se odia nos demais é o que non estamos dispostos a admitir en nós mesmos. E xentes desa pelaxe hai coma pra forrar un carro con elas, todas cortadas polo mesmo xastre; covardes, retortos como as vergas do canizo e de poucas luces, Andan sempre en manda, seguindo a un amo coma o rabo segue ao can. E mire que lle digo Don Manuel! Que comparar a estas xentes coas ás feras é contalas tan grandes coma rodas de muíños, que as feras matan por fame, e os homes denuncian, torturan e pasean por rancor, por medo, por vinganza e envexa. 

A paz dos cemiterios

Mire que lle digo Don Manoel! Que pode ser que alguén ache paz ao visitar un cemiterio, pero para os do meu tempo pouca paz, nin na vida nin na morte, podíamos atopar neles! Mais ben espanto e arrepíos, que de cunetas, fosas comúns e tapias de cemiterios está debuxada a xeografía do terror. Coma ese Pereiró da súa fermosa foto; que, aínda que eu era ben neno, ben me lembro do malfadado xoves, 27 de agosto de 1936, no que fusilaron nas tapias dese cemiterio a Don Heraclio Botana, Don Emilio Martínez Garrido, alcalde de Vigo e Don Xosé Antela Conde, o de Lavadores. E, mire que lle digo Don Manoel! Que ata na morte haiche diferenzas! Que se os fascistas quixeron facer escarnio dos represaliados, fusilando canda eles a un delincuente común, pola nosa parte facemos monumentos, rúas e homenaxes aos políticos do grupo, mentres esquecemos a un médico, Waldo Gil, e a un mestre, Apolinar Torres.

No non sei se iso quer dicir algo, pero a min antóllaseme que si!

De pantocazos e roblóns

Mire que lle digo Don Manuel! Alguén preguntou que é iso de que os “pantocazos afrouxaban os roblóns” Un pantocazo é o golpe que da o casco dun buque ao bater contra das ondas do mar. É un termo derivado de pantoque que é a parte curva do casco na obra viva, é dicir a parte que vai somerxida. Un roblón, é unha peza cilíndrica con cabeza semiesférica que ten coma misión unir firmemente dúas chapas metálicas. O dicionario da RAG non recolle esta palabra nin o portugués rebite, o seu equivalente mais achegado. En moitas entradas de internet dáse coma equivalente a remache, pero iso non é certo. A diferenza é que a unión remachada faise en frío e a roblonada en quente. Exemplos de construción roblonada son o TITANIC, a Torre Eiffel, a ponte Golden Gate, e mais achegado a nos, temos, ou mellor tiñamos, o Bernardo Alfageme, xa que na reparación que se lle fixo en Cardama empregouse a soldadura en troques do roblonado, que é unha técnica complexa e custosa. Algunha xente pensa que os roblóns tiveron un importante papel no afundimento do TITANIC.

O gaiteiro calafate

Mire que lle digo, Don Manoel! Que estes días de galerna e mar brava tráenme ás mentes cando Averomar o gaiteiro e mais eu, andabamos a pescar no Gran Sol, intentando que ondas coma casas de grandes non nos arrancaran da cuberta do buque. Xornadas de vinte ou trinta horas con descansos de tres o catro intercalados. Mar de color da lousa, larga e tendida, vento a cotío, chuvia e moito frío; e mariñeiros mollados, aterecidos de frío e sen forzas nin para estibarse no leito. Os armadores mandaban daquela ao caladoiro os buques que tiñan, a maior parte deles tan pouco mariñeiros que pasabamos mais tempo baixo das onda que riba delas. O peor eran os pantocazos que facían renxer as cadernas e afrouxaban os roblóns que xunguían as chapas da obra viva, e facían ca auga entrara a cachón entre elas. Entón era cousa de ver ao noso gaiteiro facendo de calafate. Un encofrado saído das súas mans coma por ensalmo, un saco de cemento pozolánico e vía de auga pechada.

De volta a Bouzas coas bodegas cheas de peixe, e as tripas do medo que todo bo mariño ten ao mar, faleille ao Tiniño de cantos compañeiros non tiveran tanta sorte coma nos, e agora servían de mantenza aos peixes, familiares dos que nos levabamos nas redes, e das moitas viúvas que daban a Bouzas un recendo especial a morto, a cera e a soidade. El miroume de fite en fite e díxome

• Non te queixes, meu! As vosas son viúvas de mortos. As de Portela, o son de vivos. 

Moito galo para tan pouca galiña!

Mire que lle digo, Don Manoel! Que aquela noite na illa de Medal, na que Don Manuel Quiroga aprendeulle a Muiñeira de Ponte Sampaio ao noso gaiteiriño Averomar, campaban moitos galos naquel poleiro; a dicir del, demasiado galo para tan pouca galiña. Dos mais non sabía o nome, pero había un ao que acaíalle, coma chovido do ceo, o dito aquel de “diñeiro e santidade, a metade da metade”. Moisés Álvarez O’Farril, era o seu nome, e Don Antonio Medal lle cedera un pequeno forno en Arcade, licenza industrial incluída, orixe da gran empresa de cerámica que Don Moisés montaría nos setenta. O pai de Don Moisés era, cousas da vida, de Gomesende, na Terra de Celanova, e emigrara a Cuba, onde casara cunha afrocubana de apelido irlandés, Clara O´Farril, da que Don Moisés herdara ese aspecto de mulato subido que tanta risa lle daba a Don Antonio, lembrando que fora quen de sacarlle cartos ao propio Franco, aínda que fora a costa dalgunha vaixela de Santa Clara para Dona Carme. Un día Don Moisés enfermou a empresa quedou nas mans dos seus dous fillos. E, mire que lle digo, Don Manoel, que moito me acordo do que dicía o seu pai, falando das empresas familiares: “a primeira xeración funda; a segunda engrandece e a terceira derruba”!

Parabéns

Mire que lle digo Don Manoel! Que hoxe non quero romperlle a cabeza con ningunha das miñas teimas de sempre, que hoxe é tres de novembro e un aínda ten a súa memoria, e tal día coma hoxe fai xa corenta e cinco anos casou meu compañeiro de parrafeadas, o fillo do director do Hispano, cunha ben belida moza de prendas moi especiais, que as tiña que ter Don Manoel para cambiarlle a vostede a cabeza, que ben sabemos acó en Bouzas que vostede érache peixe moi difícil de enredar, e, mire que lle digo Don Manoel!, non por ganas de meterse cura como dicía o Trelo, que ten máis mala intención que un raposo axexando unha pita, senón por aquelas historias, Don Manoel, nas que andaba vostede metido. Pero imos ao conto; boa fora que enredando enredando acabaramos non facendo o que hoxe compre, que mire que lle digo Don Manoel e Dona Loli! Que teñan vostedes moitos mais destes días. E eu que os vexa!

Do galego e os galegos

Mire que lle digo Don Manuel! Farto me ten o de que cada amigo de alén, que carrexa vostede á taberna, en canto que bebe un pouco de mais, e o viño céiballe as amarras da educación e refréalle as do badalo, acabe cuspindo sentenzas, coma que bota barro á parede; que semella que os únicos galegos dos que sabe a xente de mais aló do Padornelo son Franco, Millán Astray e Rajoy. E mire que lle digo Don Manuel, que, ao meu parecer, ningún dos tres ten nada de galego, porque ser galego é amar a nosa fala, e a ningún deles se lle coñece mais que xenreira por ela. Que eu podo ser pouco estudado pero ben sei que se perdemos a nosa fala perdemos a nosa identidade, que non sei se terá que ver con esa teima de clarexar as cousas con outra pregunta antes de contestar, có feito de que unha festa non sexa tal se non se come a manchea e non se canta, ou con as escaleiras, pero, como cantaba Suso Vaamonde, que coma nós, era de Bouzas:

Galiza somos nos, a xente e mais a fala

“¡Del Celta es la Victoria!”

Na procura de documentación de Manuel Quiroga atopeime unha información na que se afirma que Valle-Inclán dedicara, alá polo 1918, un poema ao músico, titulado “¡Del Celta es la Victoria!” e que di así:

Ante la parda tierra castellana,

Se abre el verde milagro de una tierra

Cristalina, en la paz de la mañana,

Y el castañar comienza con la sierra.

¡El agrio vino, las melosas niñas,

La vaca familiar, el pan acedo!..

¡Un grato son de flauta entre las viñas!

¡Un céltico ensalmar en el robledo!

El dionisíaco don de los molinos

Enciende las divinas represalias,

Y junta ramos celtas y latinos

En trocaicos cantares de faunalias.

Y al coro de la vieja romería

que tiene su camino en las estrellas,

La maternal virtud de la Maía

Lleva el triunfo de sus cien doncellas.

Raptada, por la escala de la Luna,

La sombra de Tristán conduce a Iseo,

Y amanece en las ondas sobre una

Barca de luz, el áureo Zebedeo.

En un verde cristal de relicario,

Se definen los valles pastoriles,

Tienen la gracia nubil del plenario

De las doncellas, en los veinte abriles.

Al pie de las solanas abaciales

Sinfoniza el bordón de las colmenas,

Y en los huertos, en sombras de frutales,

Dan agreste fragancia sus entenas.

Se enfonda y canta en las sonoras hoces

El Sil divino, de dorada historia,

Y la gaita de grana da sus voces

Montañera. ¡Del Celta es la Victoria!

¿Podrán de tu violín las voces de oro,

Encantar a los tigres de la usura,

Y al can rabioso que soporta el foro?

¿Has oido la voz que te lo augura?

Don Ramón María del Valle-Inclán. Casal da Mercé, 13 de agosto de 1918. Pobra do Caramiñal.