O taller do Anchoa.

Mire que lle digo, don Manoel! Xa se sabe que o xeito quere maña, a rapeta quere seca e o bou quere ocasión! Eu na rapeta nunca andara, pero ben certo era que pouca semellanza había entre ás dúas artes! Por non falar do meu traballo nunha e outra! Eu dábame maña coas máquinas e aínda que daquela a calidade dos materiais era ben ruín, en poucas ocasión tivemos que volver a porto a reparar minucias. Outra cousa era cando chegabamos a Bouzas metendo auga polos embornais da cantidade de peixe que viña nas bodegas … e a cantidade de cemento tapando a vías de auga! Toda a máquina amañada con arames, as bombas de sentina atrapalladas con recortes de pneumáticos, máis da metade das lámpadas fundidas e cento e mil chambonadas máis.

As máis destas reparacións se encargaban a talleres de Bouzas, coa excepción das máquinas eléctricas de continua, xeradores e máquina de pesca que non había outra que levalos ao taller que o Anchoa tiña nos soportais do Berbés, que como din os ebanistas machadazos nas alturas parecen molduras. Nun destes talleres, creo que o que estaba na Praza da Fonte Nova, ao que encargábamos as pequenas reparacións, traballaba de aprendiz un rapaz escuálido ao que chamaban o Chaleco. O Chaleco gañara o seu alcume por mor da moita roupa vella que poñía enriba para tirar o frío dos osos, roupas ás que, como eran de talla moito máis grande que á que lle axeitaba, cortáballe as mangas para traballar, co que, como diría a miña nai, quedábanlle a roupa como para amasar. Aínda que os mariñeiros o mazaran a brincas e boureos o traballo do Chaleco era moito máis importante que o tirar dunha carrilana con rodas de caixas de bolas. Era a cara e os ollos do taller, o comercial que coa súa simpatía e bo facer acadaba que o traballo fora ao taller onde traballaba e non ao da competencia.  

No mesmo oficio que o Chaleco en Bouzas, aínda que con menos necesidade e menos graza, andaba no Berbés o Pepe, o sobriño do Anchoa. O Pepe era un rapaz moi espelido pero pouco amigo de estudar ao que os seus pais castigaran a traballar no taller do tío por ter abandonados os seus estudos. Non necesitou moito tempo para amosarlle aos seus proxenitores que o que fixeran como castigo para facerlle retomar os estudos deu un resultado distinto ao agardado.

O meu fillo Pepe

como é tan agudo

tomaba as medidas

con un garabullo.

Cos anos o sobriño do Anchoa chegou a ser un dos capitáns da industria de Vigo, por méritos propios e esforzo, en opinión de moitos, e porque hai algúns que teñen na vida máis sorte que a chuvia que cae de pé e corre deitada, na de outros. Eu, don Manoel, non hei de darlle a razón nin a uns nin a outros; soamente recoller dúas anécdotas que na miña opinión din do personaxe moito máis cunha tese de doutoramento.

Luns 4 de marzo de 1996; o PP de José María Aznar gaña as eleccións xerais en España. O noso home anda polo taller revisando os traballos. Un operario achégaselle para facerlle ás beiras.

-             Don José, gañaron os seus!

-             Non teñas medo Faneca! “Os meus” sempre son os que gañan.

Anos oitenta. Reunión das forzas vivas da cidade. Un concelleiro, daquela do PSOE, disque o pai do viguismo, achégase ao noso home con ánimo de rememorar vellos tempos.

-          Pepe! Canto me acordo de cando andabas polo Berbés tirando dunha carrilana cargada cunha dínamo para reparar no taller do teu tío!

-          Certo! Eu coa carrilana e ti co gancho a roubar pescadas das patelas dos demais!

Ladaíña do folgazán. (que ten a súa escusa para cada día da semán).

O luns para os aluados,

martes dos martirizados,

os mércores dos mercados,

e xoves dos amolados.

O venres xa estou cansado,

voume o sábado de festa,

e o domingo fago a sesta.

(Ilustración de Vincent Van Gogh)

Sen noticias do Tiniño.

Mire que lle digo don Manoel! O certo é que non! Non sei do Tiniño moito máis do que me quixo contar naquela carta que agachara debaixo da veste da gaita do Marcial que me deixara de agasallo, e que don Antón Corral atopara anos despois, cando xa xubilado me deu por intentar aprender tocar a gaita. A que terras, tan lonxe e tan preto del como dicía na carta, lle chamaba a vida con tal claridade, nunca o souben, pero o acubillo no meu peito que pedía o tivo e o terá mentres teña aire o meu fol. Quédame o conforto do forte abrazo onde esvaecera coma un mal soño todo o enfado que nos separaba a derradeira vez que nos vimos.

- Estarás aquí cando volva? –recordo preguntarlle.

- Non o sei, meu. Penso que me quedan cousas por facer lonxe de acó —respondeume

Ese día o Averomar mudou o rumbo da súa vida. Como eu un día deixara atrás a Andoriña para embarcarme nos bous que ían ao Gran Sol. Non polo feito de que o meu avó fora máis rosmón que un abesouro, máis áspero que un sanmartiño e máis túzaro que un toxo, que eu pasei na dorna xeiteira algúns dos mellores momentos da miña vida, e nada me confortaba máis naqueles escuros anos de chumbo da posguerra que deixar afogarse no ronsel da dorna a gris e cincenta realidade, e que arredor de nos non houbera máis que a inmensidade do mar, ese mar que sabes que se pode te mata, pero que sempre ven avisando por diante! Mudan os tempos e na súa mudanza torcen as vontades! Ata a Andoriña veuse afectada pola mingua dos recursos pesqueiros e o quiñón de cada mariñeiro era cada vez máis minguado. Mellor que marche un mozo coma eu, que pode atopar traballo doadamente, que un vello mariñeiro con poucas habilidades!

Morran os explotadores,

e viva a mariñería!

Que nos querían levar

o peixe das nosas rías

E logo é cando ese deus da casualidade no que tampouco creo xunta a un acordeonista e un gaiteiro no barco de Cangas, e o Berto, o fillo do probe Eloi, dille ao Tino que un amigo do seu pai anda embarcado nun pesqueiro que vai faenar ao Gran Sol, e que nesas alturas terá mar a fartar! E pouco tempo despois o máquina, que son eu, e o gaiteiro do mar, o Averomar, xúntanse na cuberta dun bou do gran linguado para procurar nas estrelas respostas a preguntas que aniñaban no máis fondo de nos.

Vaite pra casa meniño

deixa a gaita no lugar,

que tes as cabras no monte

e as leiras por sachar.

De chapeus de tres picos que so teñen dous.

Mire que lle digo don Manoel! Dicía un escritor inglés de cuxo nome non estou moi seguro, que unha das cousas que máis lle sorprendera na súa primeira visita a España fora descubrir na fronteira uns gardas que levaban unha máquina de escribir na cabeza! Que tamén é un xeito imaxinativo de chamarlle a ese sombreiro de charón que levan, e que algúns chaman tricorne, e outros máis sabidos, chapeu de tres picos cun deles posto en batalla, que teño para o meu caletre que os cornos son cousas de cabezas e non de chapeus. Cornos ou picos, disque algo ten o tal tricorne que cando a xente o pon na cabeza cambia o seu carácter. O certo é que o carácter militar do benemérito corpo fixo deles un bo instrumento para aplicar a represión que outros deseñaran; ou como a copla que se cantaba daquela, coidando moito quen a escoitaba:

Xa non se chaman civís

os do gorro atravesado

que se chaman asasinos

do traballador honrado

Ven isto a conto porque entre os clientes do Mincha, tamén tivemos, como non!, máis dun garda civil; algúns bos e outros non tanto; algúns calados e outros faladores; algúns que non deixaron memoria e outros que aínda se fala deles. A personalidade dun destes gardas deixou tal pegada na memoria dos parroquiáns da taberna que ata se fixo popular unha fórmula comparativa, por non dicir elativa, moi utilizada cada vez que alguén facía unha maldade con graza: “tes máis mala ostia que o Fariñas!”

Das moitas anécdotas, algunhas certas algunhas quizais inventadas, que circulaban polo mostrador da taberna do Mincha hai dúas que, polo moito afecto que lle teño ao que más contou e, por qué non dicilo, a súa sustancia filosófico/retranqueira, quero reproducir para vostede don Manoel, con algún artificio máis que como a min mas contaron, pero sen faltar á verdade no esencial.

O bar da Preciosa.

Aló por Chapela, na curva do rego Fondón, medio oculta detrás dunhas matogueiras, estaba a casa de comidas da Preciosa, unha das paradas obrigadas na rolda que facíamos na loita da Benemérita “contra da represión do contrabando”, como gustaba de dicir o Fariñas. A Preciosa era una muller aínda en idade de merecer de formas voluptuosas e maneiras sensuais, e a dicir dalgúns un pouco lixeira de afectos de máis. Estaba casada cun algo canteiro e menos albanel, que coidaba más as hortas veciñas que as propias e ao que, en xusta correspondencia, era axeitado aplicar a vella copla:

Pica, canteiriño, pica,

pica na pedra miúda,

pica na muller allea

que outro picará na túa.

Entre os moitos visitantes do bar destacaba pola súa regularidade e extensión, un taxista de Redondela, home de triste figura e talante máis murcho que un prado sen rego, que para a súa desgraza casara cunha muller grosa como un bocoi, beata e moi augabendita, para quen o sexo era unha desgraza necesaria sen máis finalidade que a reprodución da raza humana, opinión esta coa que o taxista non estaba moi satisfeito. Como o home tampouco non lle tiña moita afección as mancebías e casas de lenocinio, e a natureza ten as súas demandas que non hai outra que dar saída natural para que non podrezan, os nosos protagonistas, taberneira e taxista, chegaran a un arranxo que aos dous conviña, beneficiaba e satisfacía; razón esta que avaliaba as frecuentes visitas que antes mencionaba.

Malia a todo o taxista era un home moi mirado para as formas e coidadoso de non dar de falar moito máis do estritamente necesario, polo que sempre que aparcaba o taxi diante do bar tapaba coidadosamente a matrícula do vehículo automóbil cunha folla do Faro, como se iso servira para que o peón, ocasional ou de cotío, non soubera da súa presenza polos signos que a autoridade competente ordenaba levar visibles, para evidenciar a súa condición de servizo público. Unha das noites que andabamos de servizo pola zona cun algo de lareca e máis de sede, determinamos achegarnos á da Preciosa, por ver que tapa tiña de cociña, que do viño xa sabiamos. Está chovendo como se botaran o mar a caldeiros riba de nos, e a capa pesa case que unha tonelada do mollada que está. Coas presas e a pouca precisión nos movementos que o exceso de viño leva aparellado, o Fariñas bate coa canela no parachoques do taxi que está alí aparcado. Fariñas non necesita moitos motivos para blasfemar pero un golpe na canela doe da de dios, e o pensar nas diferenzas do noso traballo co do taxista que vai sempre a cuberto, é espora abondo para soltarlle a baraza da saquetiña onde garda os mellores dos seus improperios, xuramentos e groserías. Franqueamos a porta da taberna onde nos agardan os mellores recendos da comida presentida, e un caloriño agradable acariña as nosas fazulas mal barbeadas. Dentro hai catro ou cinco clientes e o odiado taxista abacelado na barra departindo tan ricamente coa taberneira.

-          É seu ese taxis que está aí fora? –espétalle Fariñas ao taxista, coa lingua de trapo que sempre se lle puña cando ía un pouco cargado de máis.

-          Ser será señor garda. E logo por qué o pregunta? Quere que lle faga algún servizo?

-          Servizo voulle facer eu un a ti, por ter tapada a matrícula do taxi …

-          Tapada? Que quer dicir con tapada? A matrícula está no seu lugar; que non estea visible ben pode ser que ao mellor deixei alí o Faro que estaba a ler …

-          Tapada e ben tapada está, cona!, e voulle ter que sancionar.

-          E logo hai algunha lei que prohiba ler o Faro?

-          A mesma lei que prohibe andarlle no refaixo a unha muller casada. –afirma o Fariñas que ve que está perdendo a discusión e estase a quedar xa sen moitos argumentos máis cos que gobernar a conversa.

Ben sabido é que o feito de que unha muller deixara verlle o refaixo -é dicir, a roupa interior- a un home que non era o seu marido era un sinal claro de lixeireza por parte da muller, ou ben de intimidade entre ámbolos dous. A Preciosa que malia que ata ese intre andaba nas cazolas aparentando ocuparse dos guisos, estaba coa orella posta, entrou no baile para espetarlle na cara ao Fariñas:

Do que non sabes non fales,

que é mellor estar calado

que dicir barbaridades.

Ao que o Fariñas, respondeu:

Non te poñas tan soberbia,

que cada un sabe o seu:

ves a palla nos meus ollos,

non ves a tranca nos teus.

Preciosa, non perde o alento e dille:

Por cantar, rir e bailar

nunca se perdeu ninguén,

perdeuse por murmurar

da vida de cada quen.

Entón eu que estou un pouco ledo de máis, lixeiro como un xalgarete entro na porfía dicindo o primeiro que me ven as mentes:

Non digas que vai dereito

o cravo que torto entrou,

non digas que é carpinteiro

quen nunca táboa labrou

Cando decátome de tódolos dobres ou aínda triplos sentidos que a frase pode ter para calquera dos oficiantes, calo e póñome vermello de vergonza. Pero a parroquia ri, e a tensión esvaece.

-          Ben vexo que case que todos sabedes a letra da mesma regueifa. Menos aquí o meu compañeiro –di Fariñas entre risas –Doume por ben contestado! A ver Preciosa! Bota unhas cuncas,  e morra o conto da matrícula!

Aquela noite cantamos e bebemos, bebemos e cantamos ata o amencer e supoño que tódolos contrabandistas de tabaco de batea da ría de Vigo nos acompañaron no noso canto.

No cargadeiro de Rande.

En 1925 a compañía Minerais de Ferro de Galicia empezou a construír un cargadeiro dos que chaman do tipo cantilever no lugar de Cabanas da parroquia de San Vicente de Trasmañó, en Redondela, xunto ao Estreito de Rande. O cargadeiro estaba daquela formado por unha estrutura de formigón e pedra, sobre a que pasaban as vagonetas co mineral. Alí descargaban o mineral ferro en catro moxegas, que á súa vez o conducían a un conduto equipado cunha cinta transportadora que, por medio dunha longa estrutura metálica con forma de ponte, levaba o material ao barco. Hoxe de toda esta estrutura non queda máis que a parte de formigón, que non vale nada.

Un día algún dos confidentes que tiñamos en nómina deu a voz de que estaba prevista unha descarga de tabaco polos arredores do cargadeiro de Rande. Sen máis. Así que xa nos ten vostede camiñando entre o de Cabanas e o novo que a Minero Siderúrxica de Ponferrada fixeran a menos de medio quilómetro deste. Como no medio dos dous, ademais da fábrica do alemán, está a praia de Rande a zona a vixiar non é precisamente pequena! Menos mal que de noite pechada os ruídos destacan moito sobre un fondo xeral de silencio e cando andabamos pola fábrica do alemán escoitamos o motor dun camión que baixa cara a explanada do Coto Wagner coas luces apagadas. A uniformidade da Garda Civil non está deseñada precisamente para correr pero tampouco estas cousas queren moitas presas. Nuns poucos minutos estamos canda o camión. Fariñas mete a lanterna pola xanela que está aberta e berra:

-          Darse presos á ghuardia sivil! –co susto o de dentro fai un aceno brusco coa man, e dun lapote a lanterna sae polos aires indo a bater contra do tricorne, que se da dous dedos máis abaixo lévalle un ollo.

-          Ostia, meu! Que susto me deu! –di unha voz de home dende dentro da cabina.

-      Vas levar unha labazada que vas dar máis voltas que un fillo de puta buscando a partida de nacemento! Veña! Para fora do camión que para pouco é tarde! –ordena Fariñas aínda aparvado polo golpe.

-          Desculpe señor garda! Que non podemos saír, que non estamos vestidos!

-          Que coño é iso de que non están vestidos! –Fariñas recupera a lanterna do chan, alumea o interior e descubre que ademais do home que fala hai unha muller caladiña como un furelo, intentando tapar como pode ás súas nudeces.

-          Anda la ostia! Pois non estaban a foder!

-          Señor garda que non é o que parece, que estamos casados!

-          Cagho en sos! E se están casados que cona fan aquí? Que para facer estas cousas está a casa de un!

-          Nos ben que quixéramos, señor garda! O malo é que casar si

que estamos casados … pero cada un de nos co seu!

Moi longo para congro, e para sargo moi largo.

Mire que lle digo don Manoel! Grazas aos mariñeiros do ilegalizado e perseguido sindicato de industrias pesqueiras e, por qué non dicilo!, ó arte para o regateo da miña nai, fomos quen de sobrevivir á miseria á que don José, o párroco de San Miguel de Bouzas, intentara nos condenar na súa particular loita por limpar España das hordas dos servidores do maligno, esquecendo que para ser a “divina xesta que varre a patria da barbarie materialista” compre ser limpo de corazón e non máis cotroso e noxento cunha parrumeira!

Ao fin, volver ás orixes non é tan malo! Porque Peregrina, que foi filla de mariñeiro antes de ser muller de mariñeiro e nai do mariñeiro que son eu, empezou a traballar, se é que a muller comeza a traballar moito máis tarde que a camiñar, de atadeira das redes de pesca da “Andoriña”, a dorna xeiteira do seu pai, compoñendo as que chegaban moi rotas ao porto, que das rachadelas e esgazaduras xa se ocupan os de a bordo. O das atadeiras era un traballo ruín que daquela tiñan que facer sempre á intemperie nos peiraos; queimadas do sol no verán e xeadas de frío no inverno; moitas horas en posturas forzadas e incómodas. As recordo sempre descalzas e coa deda grosa dun pé metida nunha das mallas para manter a parte da rede na que estaban a traballar ben estirada; ou pisando a casca de sabugueiro ou de carballo que ían botar en auga quente, nunca a ferver, para obter o tanino co que tinxirían as redes para que quedasen curtidas e aturaran a furia dos peixes, que neses tempos, don Manoel, as redes estaban feitas de liño, cánabo, ou calquera outra fibra vexetal, e cumpría protexelas da acción da auga do mar. Aínda que, se podo dicilo sen faltar á debida modestia, a miña nai pouco tempo estivo de atadeira que por mor da súa moita habilidade e capacidade de aprendizaxe, decontado foi unha das mellores redeiras de Bouzas, e os seus trasmallos, volantas e xeitos comezaron a ser demandados por algúns dos armadores de máis sona da vila.

Pero un día todo virou na vida de Peregrina como vira a folla da ulmeira. Canto de máis lonxe ven o carneiro máis grande é a cornada, e despois dunha daquelas porfías que cos seus pais tiña decotío, colleu unha fardela coas poucas roupas que tiña de seu, abriu a porta e deixou para sempre a casa paterna. E non tivo máis que recordar o que a esposa de don Antonio Palau lle dixera no último concurso de empanadas para entrar de cociñeira na casa da familia. Don Antonio era un daqueles conserveiros do que logo deron en chamar da sadriñocracia, non polo seu poder político que nunca tiveron, senón por mor dos moitos cartos que gañaron vendendo latas de conservas para os contendentes da Primeira Guerra Mundial. Cartos gañados, ben certo é, a conta dos armadores e mariñeiros, máis pescantíns que pescadores, que se afanaron en destruír o seu futuro pescando moi por riba do razoable, sen esquecer a colaboración necesaria daqueles labregos que deixaban os legóns tirados nas leiras para ir as conserveiras cando soaban ás sirenas dos bous anunciando que chegaban a porto.

Aí ven os barcos do mar

Aí ven a sardiña toda

Xa vexo ao meu queridiño

Daquela dorna na proa.

Pero, don Manoel deixemos ese tema que é fariña para outra maquía, e hoxe toca falar da Peregrina. Miña nai nunca quixo deixar o traballo na casa dos Palau; nin cando casou nin tan sequera cando quedou grávida do que ao pouco sería eu. O traballo lle aseguraba un salario, e o salario permitiulle manter a familia ás moitas veces que o meu pai pagaba co seu despido a súa actividade sindical. Sen esquecer que unha muller que traballa por un salario tamén o fai sen el en moitas máis actividades, como a de criar e educar aos fillos, atender e administrar a casa, compoñer roupas e artes de pesca, e un largo etcétera no que non me quero deter. Todo ese traballo non asalariado seguiu cando as portas da casa dos Palau pecháronse no lombo da Peregrina. Simplemente deixou de asegurar o sustento dos seus co exercicio profesional da cociña para facelo co exercicio profesional da nobre arte da peixería!

O certo é que a miña nai tiña unha enorme habelencia para moitos e variados oficios pero, a dicir de moitos e moi notables expertos na materia, había nacido para regateira! E mire que lle digo don Manoel! Se aqueles para os que o termo regateira ten connotacións negativas relearan algún día con a miña nai, cambiarían decontado de opinión; porque tal era o seu arte para engaiolar aos clientes que os máis deles levaban o peixe máis caro so polo pracer de regatear con ela e non con calquera outra das moitas peixeiras que en Bouzas había. Antes de chegares a ter praza de seu no Mercado municipal de Bouzas que “a venta do pescado, faise no mercado”, miña nai foi, como tantas outras, vendedora ambulante de peixe polas portas, de servizo claro está!, das casas das grandes familias de Bouzas. E como xa lle contara, as casas nas que antes lle pecharan a porta para servir, abríronlla de par en par para deixar entrar o peixe que vendía. Tanta sona collera a miña nai de ter sempre o mellor peixe da vila que cando nalgunha das casas de moita fartura da contorna había algunha celebración, pasaban á miña nai cuns días de antelación a encarga do peixe necesario; encargas que multiplicábanse nas festas do Nadal.

E un Nadal foi cando unha destas clientas, unha señorita daquelas de caldo á merenda, que casara cun fidalgo alto e guapo, pero máis inútil que unha porta sen tarabelo, sen outra habelencia que a de acabar en pouco tempo coa fortuna que lle deixaran os pais, por non perder a cara diante das amigas encargou á miña nai un ollomol que acabaría adquirindo na nosa familia máis notoriedade que o rodaballo da cántiga. Dona Alicia, que tal era o nome da coitada, estaba de palique cunhas amigas no adro da igrexa cando unha delas chamou pola miña nai que andaba pola praia de tal nome.

-          Peregrina! –díxolle a que a chamara –Se acerca la Navidad. ¿Vamos a tener buen pescado este año también?

-          Por suposto dona Rufina! Ben sabe que nestas datas todos o buques volven a porto a pasar as festas!

-          Pues resérvame una buena merluza, de esas de siete u ocho kilos.

E así unha tras doutra foron pasando á miña nai o seu pedido de peixe para o Nadal. Ata que a Rufina, con esa retranca que so teñen algunhas mulleres, preguntoulle a dona Alicia se na súa casa non había peixe por Nadal.

-          ¡Besugo, Peregrina! ¡Yo quiero besugo!

-          Mire dona Alicia que o ollomol nesas datas ponse polas nubes! –advertiulle a miña nai que non as tiña todas consigo.

-          ¡Pues al precio que esté! ¡Mi marido quiere besugo para nochebuena y tendrá besugo en nochebuena! –contesta dona Alicia inchada coma unha ra.

Peregrina marchou para casa moi preocupada coa comanda, consciente que na casa de dona Alicia vai tempo que son máis as voces cás noces, e que o número dos seus acredores e case tan incontable como o das areas da praia do Adro, pero os negocios, ben o sabe don Manoel, teñen estas cousas, e non pode un quedar por covarde. O día 23, Peregrina pasa por casa de dona Alicia para avisarlle que pintan bastos, que hai pouco ollomol e o que hai está moi por riba do prezo normal. Pero dona Alicia non baixa da burra: quere ollomol e o vai ter!

-          Por cierto Peregrina: no estaremos en casa hasta tarde. Así que, si no te importa, nos traes el mandado sobre las diez de la noche.

O serodio da hora cheira a corno queimado, pero daquela a miña nai aínda non aprendera a dicir que non e quedou calada como un peto. O día 24 de decembro Peregrina rematou cedo a entrega das comandas. Quedaba para a tarde, e moi tarde!, a entrega na casa de dona Alicia. A sorpresa é que cando peta na porta o que sae a recibir a comanda é don Miguel, o home de dona Alicia.

-          ¡Que buena pinta tiene este besugo! ¡Deme, deme Peregrina, que ya lo llevo yo!

-          Son estes cartos, don Miguel! Ten que pagarme agora, que eu teño que liquidar co mariñeiro que mo trouxo!

-          ¿Tanto? ¡Esto es un escándalo! No le doy más que la mitad.

-          A súa muller estaba advertida abondo. Aínda onte lle dixen no que ía saír!

-          No es por el dinero, que capitales hay para eso y más. ¡Es por el abuso!

-          Deixe vostede de presumir, don Miguel, que para congro é moi longo e para sargo é moi largo. Os cartos son os que son, e morra o conto!

-          Pues o me lo deja en lo que le digo o se lo va a tener que comer, que a estas horas a ver quién se lo va a comprar.

-          Pois mire que lle digo don Miguel! Que iso precisamente é o que imos facer: comelo nos!

E meu dito, meu feito! Aquela noiteboa en troques de patacas ceamos ollomol! Ollomol adobado con dignidade, que na nosa fame mandamos nos!

Non pidas a quen pediu nin sirvas a quen serviu.

Mire que lle digo don Manoel! Non pidas a quen pediu nin sirvas a quen serviu, di o refrán advertíndonos tanto da inutilidade do emprego con eles dos trucos do oficio que tanto pedichón como servente coñecen de primeira man, como poñéndonos sobre aviso do máis que probable rancor e desexos de vinganza das humillacións, reais ou inventadas, que tiveron que aturar cando tal eran, que ninguén é máis explotador que o que foi explotado, ninguén máis racista que o que por tal condición foi discriminado, e aínda, ver para crer como santo Tomé!, ninguén máis de dereitas que aquel que foi o máis radical dos comunistas.

Cando á miña nai tivo aquela disputa con don José da que penso que xa lle falara, liorta na que lle cuspiu na cara a súa determinación de repudiar á facción dos amados do deus de xenreira que don José, e a meirande parte da igrexa deses convulsos tempos, defendía, pasou por vontade allea que non propia, a formar parte do exército do maligno, a ser sinalada polas xentes de orde como apestada, portadora dun mal infeccioso que calquera podía contraer polo simple feito de ollar para ela, de acariñar aos seu fillos, ou aínda de facer caridade con eles ata que, como o fillo pródigo, ou a ovella perdida, volveras humillada e arrepentida á protección do rabaño. Coa licenza do pegureiro! Así que a miña nai perdeu na mesma semana ao seu compañeiro, o seu emprego na casa de don Antonio Beade e ás súas comadres da congregación do Cristo dos aflixidos.

Perdido o traballo na casa dos Palau as posibilidades de entrar a servir noutra casa onde non chegue á negra sombra da sotana de don José son mínimas. Pero a miña nai a vida ensinoulle que o traballo quer alento e non desalento e recorreunas todas, empezando polas casas das súas confrades do Cristo do aflixidos. Pero a conciencia é verde e comeuna un burro, e nada máis que desculpas, evasivas e escusas de mal pagador atopou. E aínda algunha que outra porta nos fociños dalgunha desas prostitutas que pasaron da pública á privada e agora que se pensan señoras, prodigan os peores tratos ao persoal doméstico!

Ben certo é que o animal humano é capaz do mellor e do peor! Claro que non o mesmo animal! Cando a miña nai chega a casa, baldada e cos pes descompostos de tanto correr arriba e abaixo polas rúas da vila na procura do traballo, estanlle a agardar os amigos do seu home, aqueles mariñeiros polos que deu a vida, cunha patela do mellor peixe escollido do quiñón de canda seu deles.

E mire que lle digo, don Manoel! Aquel peixe salvounos a vida, que a miña nai colleu un molido puxo a patela riba del e, derreada como estaba, saíu á rúa a vendelo polas casas nas que antes lle pecharan a porta, para descubrir con satisfacción que diante do peixe de calidade esmorecen as ideoloxías!

Leva a patela do peixe,

miña nai, na súa cabeza.

Vai polas portas dos ricos

Que antes lle estiveron pechas

“O radio” do Diamantino.

Mire que lle digo don Manoel! Xa que tanto fala do seu faiado máxico no que encontra tantas cousas de mérito con que sorprender a propios e estraños, escoite e verá o que lle pasou ao meu amigo Diamantino por mor dun aparello de radio que atopou no da casa dos seus pais.

Os pais de Diamantino eran xente humilde, mariñeiro el e asistenta ela na casa dos Alfageme. Xerome, o pai, era bo amigo do meu e, probablemente por mor desta amizade, un dos habituais da Biblioteca Mariñeira de Bouzas, da que xa lle teño falado abondo, e militante do sindicato da industria pesqueira da CNT. María, a súa compañeira, era unha muller bonita, leda e fandangueira, e moi amante da regueifa, habilidade esta na que os dous destacaban, e era cousa de ver a súa capacidade para enfiar coplas, moitas delas improvisadas, ata que a concorrencia os interrompía cos seus aplausos. Aínda se recordan en Bouzas dúas coplas das moitas que botaban en festas e verbenas!

Cala, meu Xerome, cala,

non te poñas á cantar;

que ata os cans cando ti cantas

nunca paran de ladrar.

Ao que respondía o Xerome:

Pois ti es boa como a ruda,

tan doce como o limón;

tan bonita como o moucho,

tan branca como o carbón.

Pero todo o mundo sabía que despois daquelas batallas dialécticas home e muller ían para casa collidiños da man en un arrolo de palabriñas agarimosas que era un gusto de ver!

Pero volvamos ao conto! O vello Xerome era máis home de traballo que non de xogos de azar pero un día subindo pola rúa dos Ferreiros meteu o pe nunha bosta, e como os homes do mar somos un pouco de supersticións, se deixou convencer pola muller para mercar un décimo de lotería que, segundo ela, tiña un número moi feituco; non lle sei se o número era lindo ou non pero a merda non se equivoca e o número levaba premio, uns poucos cartos que lle serviron á parella para pagar débedas, tapar buratos, e mercar un aparato de radio daqueles que chamaban “de capela”, unha PHILIPS 834A de dúas ondas.

Nove meses despois do incidente coa bosteira chegou o segundo premio; segundo na orde dos feitos que non en importancia; María quedou embarazada. Intentárano moitas veces, non por vicio senón procurando o desexado neno, a dicir de Xerome que aínda que libertario era moi mirado para estas cousas, e despois de moitos fracasos chegaba, por fin, a recompensa! E poderíase dicir sen temor ao desacerto que aínda que a cousa fora resultado dunha merda non era unha merda de resultado! Resultado ao que lle puxeron nome de agasallo: Diamantino; un nome, a dicir de Xerome que, como xa dixera, era moi lido, especialmente metafórico e encomiástico. Nome co que, por suposto, foi inscrito no rexistro civil, que non na parroquia, que de Xerome xa dixemos e María tampouco é que fora moi de igrexa.

Dicía don Benxamín Franklin que neste mundo hai dúas cousas seguras, a morte e os tributos. A primeira, a morte, chegoulle a Xerome cando Diamantino aínda era moi novo, morte natural se tal se pode dicir do resultado dos moitos atafegos, a mala mantenza, e peores condicións laborais. María demorou máis; tanto que a boa muller tivo tempo abondo para ver medrar ao seu fillo ata velo feito un home; un home amable e traballador, ben querido dos seus compañeiros; un fillo que, aínda que por mor das súas poucas luces non lles dera moitas satisfaccións, tampouco moitas preocupacións. A segunda, os tributos, quedaron para Diamantino, cando recibiu en herdanza a casa dos seus maiores; que sorte tivo de podelos pagar sen máis problemas que os de conciencia, que moitos outros menos previsores tiveron que deixalos en mans dos rateiros da Axencia tributaria da Xunta e Oficina de recadación do municipio, por non poder facerlles fronte.

Facía anos que o Diamantino non ía moito máis da cociña da casa, que dona María era moi de facer a vida nesa peza, a máis confortable da casa, e moi pouco de que o fillo andara a lacazanear pola casa. Desta non houbo outra que entrar nun carto tras doutro ata chegares ao máis recóndito do fogar: o dormitorio que fora dos pais. Contaba o noso amigo que lle deron arrepíos o atopar que a súa nai lle tiña, riba do toucador, ao seu marido unha especie de altar laico con dúas candelas, un recorte enmarcado dunha foto de dous mariñeiros lendo na cuberta dun pesqueiro que saía nunha reportaxe que o ABC fixera da Biblioteca mariñeira, un deles a todas luces o seu pai, e un exemplar do libro de Kropotkine “La conquista del pan”, que editara a editorial Revista Nueva de Madrid no 1899, cunha dedicatoria do meu pai e que hoxe é unha das miñas posesións máis prezadas.

Moito había que limpar a casa de cachifallos vellos! E de xeito especial o faiado, onde como ben sabe don Manoel, vai a parar todo aquilo que estorba pero do que non se quere un desprender. E foi precisamente no interior dun vello armario roupeiro que alí estaba arrombado, onde atopou a vella radio de válvulas do noso conto, radio na que agardaba atopar os sons en música e letra da súa nenez. Levouna para casa e acendeuna, pero como era de esperar o aparello negouse a funcionar. Levouno á reparar acá e acolá, pero ningún dos talleres de reparación de Bouzas atreveuse con tal reliquia. Xa desistira de que o aparato volvera a alumear cando alguén na taberna faloulle dun tal Faíco, un home que estaba inmobilizado nunha estraña cama, pero que triunfara en afanes onde outros fracasaran. Como moito tiña que gañar e moi pouco que perder levouna ao mencionado Faíco, comprobando que aínda que unha estraña doenza hereditaria o prostrara nunha cama e non tiña máis mobilidade que a do brazo destro e a man esquerda, espelíase moi ben para estas e composturas e aínda outras máis arrevesadas. Dúas semanas despois, o prazo establecido na primeira visita, estaba de novo o Diamantino onde o Faíco.

-          Xa está reparado o[1] radio? –preguntoulle.

-          Xa está.

-          Canto lle debo?

-          Vinte pesos.

-          Como estes!

Aos poucos días volveu Diamantino co aparello no colo.

-          Don Faíco, pero vostede que lle fixo a este radio? Algo debeu ser porque xa non vai coma ía!

-         Arranxala, cona! Cambiarlle un par de válvulas que estaban estragadas, limpalo das arañeiras e as cagadas dos ratos e pouco máis!

-        Pois algunha válvula desas que lle cambiou debe ser estranxeira ou así! Porque agora xa non dou pillado máis que cousas desas da xente nova, regatón e esas necidades. E non me importaría non dar pillado o “Ama Rosa”, “Simplemente María” nin tan sequera a “Pepe Iglesias el Zorro” que tanto facíame rir; pero que non saia a “Cabalgata fin de semana” co José Luis Pecker, iso xa non ten perdón!

---

Nota [1]: compre aclarar que para o Diamantino, como para moitas outras xentes, no so de Bouzas, “o radio”, así en masculino, era o aparello para recibir emisións producidas por radiodifusión, deixando o feminino “a radio” para designar as propias emisións, ou sexa o que se escoitaba nel.

Novas escolas filosóficas.

Mire que lle digo don Manoel! Que xa que anda vostede encerellado inventando novas escolas filosóficas, nantronte a nadadorística coma variante da peripatética, hoxe quero poñer eu o meu tixolo para construír tan magno edificio, engadindo a variante etílica na ben recoñecida escola tabernaria.

Ven isto a que onte, cando andaba na procura da letra dunha vella canción mariñeira atopei unha versión sorprendente, de principio prometedor e de final de escachizar a rir, que xa sabe vostede que as veces vai un a por croques e volta con ameixas! A cántiga en cuestión leva por título “Polo río abaixo vai meu amor”, aínda que outros a coñecen por “Viño de Betanzos”, e no vídeo é interpretada riba da ponte dun río, non sei se Mendo ou Mandeo, por un nutrido grupo musical; rematada a execución, no sentido da brincadeira de don Alejo [1], o vocalista, nun intre de lirismo apaixonado, alza o seu vaso para brindar:

-          Que viva o viño de Betanzos! –invoca o oficiante.

-          Si, si, que viva, que viva! –responde a afervoada parroquia alzando o vaso de morapio.

-          Que para vivir así –afirma, moi foncho e pagado de se mesmo, o vocalista –é mellor non morrer nunca!

Para engadir de contado a reflexión na mellor tradición da recén fundada escola etílica:

-          Que dicía o noso amigo Alvarito que en paz descanse!

---

Nota [1]: Para aqueles que non tivesen o privilexio de escoitarllo referir, fago un pequeno resumo do conto aludido, subliñando que contado por el é moito mellor. Isto vai dun rapaz que estudaba piano é dun pai empeñado en que don Alejo escoitara tocar ao seu cativo. Ao finalizar a interpretación o pai pregúntalle cheo de fachenda:

-          Mestre, que lle parece a execución?

-          Home … A execución un pouco excesiva de máis; pero unhas boas ostias non lle digo eu que non!

A praia dos homes pequeniños.

Mire que lle digo, don Manoel! Que ben me soubo que na súa visita de onte á taberna do Mincha trouxera, collido de ganchete, ao seu amigo don Antonio. Teño que engadir que non sen tempo, que xa tiña eu gana de ter diante dos ollos á tan boa persoa que ata foi quen de dicir en público, na presentación do noso libro en Andel, tan fermosas palabras que gardo como o máis prezado dos tesouros! Que teño para min que o seu amigo é home de amplos afectos, grandes como o mar que tanto ama, porque nun dicir amén sentinme incluído neses aprecios!

O certo é que a súa visita con don Antonio veume moi oportunamente, como forca en pescozo de curial, que dicían no meu tempo. Dese xeito tiven momento, lugar e ocasión para escoitar un pouco máis e falar un pouco menos do que en min é abendoito, que non todo vai a ser estar na horta e non ver as verzas, e o falar menos a ninguén lle fixo mal, que non hai mellor palabra que a que está por dicir e cada quén é dono dos seus silencios e escravo das súas palabras; ou era ás avesas? Que xa sei don Manoel que moitas veces ten que ter comigo máis paciencia que un pescador de cana, que emprego dez minutos en explicar que voume quedar máis calado cunha nécora, e ao fin acaba vostede coma o negro do sermón: coa cabeza quente e os pés fríos.

Respondendo ás miñas indagacións relatounos don Antonio os avatares do seu camiño cara ao coñecemento, a traveso da poesía, aguilloado pola ansia de liberdade e pola necesidade de esborranchar os seus diaños persoais. Falounos dos seus primeiros poemas, poemas de ferro chamoulles, de ferro oxidado pola realidade diría eu, pola brétema da imposibilidade de loitar contra da mediocridade, dos seus anos de loita abafado pola moita carraxe, e a procura constante de respostas as máis sinxelas das preguntas. Foron anos de poesía case que vomitada ata chegares, digo eu se a través dos seus indispensables Dylan, Aute e Paco Ibáñez, a esoutra poesía tan cantable, tan chea de musicalidade e ritmo, tan achegada ás coplas populares, como a do Poemar o mar, o libro co que agasalloume.

Poemar o mar! Pouca cousa! Ben sei que don Antonio é, non coma min un home que traballa no mar, senón un home de mar, como unha especie de Teseo, fillo de Poseidón, que toma do mar a forza da súa inspiración. Ben podía vostede don Manoel ir a nadar canda el, a ver se formaban un círculo filosófico como os da Grecia antiga. En troques da escola peripatética de Aristóteles na que, segundo a tradición, o mestre paseaba cos seus discípulos, reflexionando sobre a vida, sería a escola nadadorética!

Sabía don Antonio onde aparecera o cadavre do meu pai? Supoño que non, e que o seu relato encol da praia das fontes xurdiu sen máis, como unha desas que moitos chaman casualidades e outros coincidencias astrais. Dende agora farei coma el e chamarei á praia das Fontes praia dos Homes Pequeniños, como cando el era cativo e ollaba dende o cantil aos bañistas, aínda sen coñecemento abondo como para saber relacionar a distancia co tamaño. 

E mire que lle digo, don Manoel! Me dixeran que don Antonio escribía literatura infantil e agora podo acreditar con coñecemento abondo que tal cousa é tan falsa como que están a chover xoubas; para o meu entender literatura infantil é aquela que trata aos lectores coma a descerebrados e non aquela, como a de don Antonio, que pode ser apreciada por lectores de calquera idade. Eu non lle son poeta pero de cantar sei un cento e máis unha saquetiña, e aínda que non me tire da lingua desátolle a baraciña:

Arma vela, arma vela,

mariñeiriño do mare;

arma vela, arma vela

que ben á sabes armare.

Meu pai no carro do argazo.

Mire que lle digo, don Manoel! Non é descoido nin esquecemento, máis ben pudor ou recato, se ata a de agora non lle contara nada das miserias e infortunios que a miña probe naiciña tivo que apandar dende o aciago día no que os Comesaña, uns amigos de Alcabre viñeron pola casa coa noticia de que o corpo do meu pai aparecera na rebouza do túnel, preto da praia das Fontes.

Creo que xa lle falara, don Manoel, que o meu pai era home comprometido politicamente, membro do Ateneo Sindicalista Libertario e dirixente do Sindicato da Industria Pesqueira da CNT e redactor do seu voceiro El Despertar Marítimo, moito máis que un simple mariñeiro, moito máis que un simple sindicalista, un home culto con voz e opinión propias, elaboradas grazas ás moitas lecturas e ao afán de saber e facerse un home mellor, un home libre. Libre e libertario, como xa lle dixera, e ningunha das dúas podía ser tolerada polo novo orde que pretendía levar por diante tódalas arelas de liberdade dun pobo que comezaba a espertar do seu sono.

Aquel xullo de 1936 cheo de luz e esperanza de novos tempos encheuse de súpeto de nubeiros de tronada con camisa azul na procura da “eliminación de todo xerme disolvente que altere a fecunda harmonía entre capital e traballo” mediante “á depuración das filas da clase traballadora”. E segundo Víctor Montenegro presidente da patronal pesqueira de Bouzas e ilustre redactor de listas negras, “se hai algún sector desa obra depuradora, ningún en forma máis urxente que o sector pesqueiro”! Tío e sobriño complementábanse na tarefa: mentres o tío presentaba denuncias e delataba as xentes do mar, o seu sobriño Erasmo os asasinaba como a forma máis axeitada da continuación da loita de clases por outros medios”.

Contárame o pequeno dos Comesaña que aquela noite funesta escoitaran pasar “O coche fantasma” de Erasmo Montenegro, un Hudson Super Eight do 1930, pola carreteira que pasa á rentes da súa casa, o que, naqueles días posteriores ao levantamento fascista, eles ben sabían o que quería dicir. Así que, obviando toda prudencia, el e o seu irmán pequeno saíron atrás do automóbil por ver se eran quen de chegar a tempo a onde ía parar. Aínda estaban pola curva do Matadoiro cando ollaron ao lonxe, o resplandor dun disparo rachando as tebras da noite, e un intre despois dous máis e os seus estouros. Despois o rechío dos pneumáticos do Hudson camiño de Bouzas indicoulles que o vieiro estaba franco, e que poden avanzar ás agachadas ata o lugar onde adoitan deixar aos paseados. E alí, na encosta que leva ao túnel que cruza por baixo a carreteira de Samil, adiviñábase un vulto escuro; como o dun boneco desamañado. Era o cadáver do meu pai. Cumpríase así o que don Xosé Vilaverde, o que fora Secretario Xeral da Confederación Rexional Galaica da CNT e tallista de santos, predixo no mitin da CNT do Primeiro de Maio no Tamberlick : “o porvir pecharanos as súas portas para abrir as das nosas tumbas”.

Teño poucos recordos nidios daquela mañá na que o vello dos Comesaña entrou pola porta da casa a darnos como mellor soubo a noticia, non por temida menos terrible, e todos eles me parecen como alleos, como que lle tiveran sucedido a outro. Quero adiviñar as figuras do meu irmán pequeno bagoando e a miña nai co rostro crispado e dun estraño color gris, rinchando os dentes para non berrar de dolor, e o balbordo do infortunio choutando polas portas e ventás das casas de pescadores como unha chea lamacenta que asolagara de podremia a vida do pobo.

Teño poucos recordos, pero todos eles escuros, como esborranchados. Do mesmo xeito que nos periódicos ou no cine, a vida despois da sublevación sucedía en branco e negro.Pouco branco e moito negro; poucos traxes brancos, de comuñón ou de voda, algúns máis na burguesía adiñeirada; e moitos traxes negros; poucos nos homes, e case que perpetuos nas mulleres, que estaban sempre vestidas de morte, loito eterno que comezaba na adolescencia e non remataba máis que coa súa propia morte. Como dicía o meu probe pai asasinado, triste resultado dunha relixión que adoraba a un home torturado, unha relixión para a que a risa era cousa do diaño, unha igrexa de homes de negro que so quere mulleres disfrazadas de cascudas ao seu redor. Mal podía meu pai maxinar que o loito que tanta carraxe lle daba que a súa muller levara ía ser finalmente loito por el!

As horas da noite se arrastraban cunha lentitude exasperante. Soamente algúns salaios afogados rachan a calada da noite. Tocan na porta: é Dalmacio, un cenetista vello amigo do meu pai que estivera tamén na organización da loita do trinta e dous contra sociedade patronal “La Marítima”. Dalmacio despois de darlle as condolencias a miña nai achegouse e poñendo a súa forte man de traballador no meu ombro, miroume de fite aos ollos e díxome:

-          Camarada, tócache facer o máis difícil! Quedar canda a túa nai. Non ir morrer ás barricadas, que xa nonas hai; non fuxir comigo ao monte a loitar na guerrilla; non o saíres  na procura dos asasinos do teu pai para darlle morte ou morrer ti mesmo no intento! Para todo iso non fai falla máis valor que o da desesperación. Para quedar coa túa nai axudándolle a sacar adiante a familia, a sobrevivir a esta perda, a soportar as humillacións cotiáns de vivir a realidade que está a medrar ao noso redor, fai falla un valor moi especial: o valor da esperanza!

Explicounos logo o que estaba a pasar: o deixar os cadáveres dos paseados tirados ben a vista, sen xuíz nin forense que os levante, sen policía nin Garda civil que investigue os executores do asasinato, que ben o saben eles sen necesidade de preguntar! A estratexia do terror!

A miña nai, que ata ese momento semellaba non escoitar o que Dalmacio estaba a dicir, ergueu a testa e afirmou con voz rexa á que ninguén de nos atreveuse a levarlle a contra:

-          Meu home non vai quedar nunha cuneta como un can!

Ben de mañanciña, case que nin alborecera, mai puxo o pano na cabeza e saíu cara a Casa Parroquial. A miña nai, que non llo dixera don Manoel, era da congregación do Cristo dos aflixidos e, para desesperación do meu pai, tiña o sentido e maila vontade gobernada pola igrexa. E, o que é peor!, por don José Fernández Parada, popularmente coñecido como Padre Comesaña, un daqueles sacerdotes de pistolón ao cinto e correaxe militar por riba da sotana que pensaban que acirrar aos cans da morte formaba parte da súa sagrada misión.

-          Mire don Xosé! –dille miña nai ao chegares canda el –Eu quería pedirlle unha cousa …

-          Anda muller, que ben sei o que me queres pedir; e ben sabes ti que non cho podo dar.

-          Don Xosé! O meu home era un bo home!

-          Non serei eu o que diga que merecía a morte, que non é de bos cristiáns desexar a morte nin dos peores, pero o teu home era un dos soldado do diaño!

-          Se equivoca don Xosé! Que unha cousa é non ser home de igrexa e outra moi distinta ser mala xente! Que o meu home todo o que fixo na súa vida foi loitar por mellorar a dos demais!

Don José Fernández Parada é un cura despótico, que aínda que as veces intente disimular collendo prestadas as formas untuosas dos cregos é máis arisco que a casca da sobreira, convencido de que non se contan os mortos que matas cando deus está do teu lado.

-          Querida filla! E que nono ves? Que iso de loitar por mellorar a vida dos demais é o froito da arrogancia do demo intentando torcer a vontade de Deus que fixo a uns homes ricos e a outros pobres!

-          E non son a súa filla, –dille entón a miña nai, coa boca chea do sangue do seu marido asasinado, –que antes me pegara un tiro no padal que ter algo máis que ver co seu deus sedento de sangue e de vinganza!

Así que aquela mesma noite collemos o carro co que os Comesaña ían na procura de argazo para o estrume das leiras, puxemos o cadáver riba das algas, e polo túnel que aínda existe baixo a carreteira de Samil levámolo arrolado polo canto do eixo ata sementalo nun lugar secreto onde puidera agardar sen persecucións o día en que os homes cheguen a ser irmáns, cese a desigualdade e a Terra sexa paraíso libre da Humanidade.

E mire que lle digo, don Manoel! Aínda que sexa para limpar o sabor a fel, quero, como é o meu xeito, rematar cunha cántiga popular:

Todos os curas é cregos,

debían de ser queimados

que lles din as raparigas

que o amor é un pecado.