A memoria é unha trampona.

Mire que lle digo don Manoel! A que non adiviña quen veu antonte na súa procura? Xavier Moreda, o neto do gaiteiro do que estivemos a falar van alá uns meses! Que contou vostede da nosa conversa que, como dicía o meu pai, viña máis queimado que un cabo de realistas? Non; non pasou nada, don Manoel. Vostede xa me coñece! Non pasaran dous minutos e xa estabamos tomando uns netos de viño e agardando polo prato de polvo! Dous ou tres groliños do noso monterrei e un par de talladas de polvo ceiban o bisté a calquera! Parece ser que o motivo do seu enfado viña polos comentarios que eu lle contara que o Miloro fixera do seu avó Constante.

-   Non me podía crer que estivera a falar do meu avó! −díxome xa un pouco máis calmado −Pobre Moreda! Estache bo o choio! A que ven iso do “pobre Moreda”? Pobre pola forma como morreu? Daquela de pobre nada! Que o meu avó morreu con honor, fusilado polos sublevados nos muros do castelo do Castro, sen traizoar as súas conviccións, que a ninguén dos moitos persoeiros que outrora o adulaban pediu axuda. E teño para min que morrer pola barbarie fascista, ao lado do seu pai e o seu irmán, e rodeado de homes bos non é o peor xeito de facelo! Que morrer temos que morrer todos e polo menos facelo sen mendigar. Que a unha persoa de súa fachenda e señorío non a vexo senón ergueito diante dos soldados do pelotón de fusilamento, puño en alto e gritando viva a República!

Calei diante desta acendida soflama do seu amigo. Que as veces, aínda que vostede non o crea don Manoel, tamén sei calar cando cómpre dar carrete ao falador para que non perda o fío do seu relato.

-   E se o de pobre ven polo da “economía destemperada” pois tampouco! Que destemperada e desfeita quedou cando o asasinaron, pero a barbería, as actuacións, o negocio dos punteiros e os premios nos concursos de gaitas dábanlle abondo para vestir nos mellores xastres de Vigo e para ter servicio na casa para axudar á súa muller!

-    Ben entendo! Probes quedaron a familias cando mataron aos que aportaban os cartos!

-      “Probes e ben probes; pero nunca humildes”, como dicía a avoa!

Bebeu o Xavier un trago antes de engadir que tampouco aquelo que dicía o Miloro de que os gaiteiros eran xente tan arrogante, soberbia e vaidosa, e que se os xuntabas era raro que non acabaran como galos dun mesmo poleiro, tiña moita aplicación no caso do avó Constante.

-    O que era o meu avó era un carallán! Non había nada que lle gustase máis que argallar unha boa chufa. Non ten máis que ler o desafío que lles manda a Francisco Neira e Isaac Marcuño, esquecendo precisamente a Avelino Cachafeiro, o único que puxera en cuestión o resultado do concurso de gaiteiros do ano vinte e nove na Finca do Carmen. Que outro sentido ten que lles chame “queridos discípulos”?

-    Porque non o foron?

-    Para min que en sentido de educación musical, non. Os tres se formaron en “Queixumes dos Pinos” e o mestrado nesta materia corresponde a Luis Berney. No sentido de coñecemento do oficio de gaiteiro e moi posible que si, e que por tal motivo tivera o Neira tan mala relación co meu avó. Pero, calquera sabe! Canda un conta a feira como lle foi nela!

-    Pois, mire que lle digo don Xabier! Non estou moi polos concursos! Nin de gaiteiros nin de ningunha outra cousa; que se por unha banda son un xerador de rancores e desavinzas entre os practicantes da mesma arte, por outra veñen a ser inxustos pola súa propia natureza, que nunca ninguén pode afirmar cal é a mellor rosa dun xardín, nin o mellor viño dunha comarca, nin o mellor queixo dunha feira, nin a rapariga máis fermosa; que todo e cuestión de gustos, e de gustos hai escrito pouco e malo.

Así seguimos un tempo que foi moito e soubo a pouco, falando duns e outros gaiteiros. Do Francisco Neira, excepcional gaiteiro e acérrimo inimigo do Gaiteiro de Cabral, que sabendo que tiña unha doenza pulmonar, teimou por seguir tocando a gaita, e morreu cunha nos beizos por non facerse cunha gaita de barquín. Do mal perder que tiña o Avelino Cachafeiro, tan pagado de se mesmo, que vai cunha tropa de admiradores ao “Pueblo Gallego” para queixarse dos cartos que deixaran de gañar nas festas da Peregrina de Pontevedra para vir a competir a Vigo “confiados en que se hiciese justicia”. Ao que eu, que xa sabe don Manuel que son moito de cantigas, respondín con aquela que di:

O gaiteiro de Soutelo,

mala centella que o mate.

Non quere toca-la gaita,

sen que lle dean chocolate.

Ao que o seu amigo Xabier engadiu para rematar a conversa:

-    Sabe o que lle digo? Teño para min que o Miloro é unha desas galiñas vellas que cantan como se foran un galo!

-    Espero que non o sexa don Xavier! Que xa sabe o que din desta forma de cantar das galiñas vellas! Que agoira a morte de alguén da casa, e que, para espantar o agoiro, cómpre matar a galiña de contado e, de vez que se lle corta o pescozo, dicirlle: Morte por morte, en ti cae a sorte. E non me vexo eu, nin o vexo a vostede retorcendo o pescozo de ninguén!

E mire que lle digo don Manoel! A memoria ten estas cousas. Un pretende viaxar ao seu pasado e cando chega aló decátase de daquel pretérito non queda máis cunha imaxe borrosa e adulterada. Seino don Manoel! Concordo con vostede en que non hai coñecemento nin intelixencia sen memoria, e que o conxunto de experiencias almacenadas no cerebro é a marca da nosa identidade, a guía da nosa percepción do presente, e o que permítenos anticipar o futuro e adaptarnos aos acontecementos. Pero non menos certo é aquilo de que de dez persoas presentes no mesmo acontecemento non hai dúas versións coincidentes na súa totalidade; ou a necesidade de esquecemento das experiencias traumáticas. Por non falar de que todos os que contamos cousas do pasado temos unha inclinación irrefreable a adornar e embelecer, por non dicir alterar, o noso papel nos feitos relatados. Ao fin don Manoel, non podo negar que co paso do tempo a persoa termina sendo absorbida polo seu relato e o seu personaxe.

Catro cousas son precisas

para saber namorar;

ollo fino, pé lixeiro,

discreto e saber cantar.

Ilustración: “Airiños de Cabral” Constante Moreda é o segundo pola esquerda. Foto cedida pola familia Moreda.

A perversión da utopía.

Mire que lle digo don Manoel! Pequena Rusia, Rusia pequeniña ou La Rusia Chiquita; que cadaquén lle chame como lle pete a aquel anaco de terra galega a carón de Vigo, que a min tanto me ten! E que os seus límites coincidan cos do concello de Lavadores, ou se limiten, como sostiña o meu pai, ao barrio de Riomao, o único onde a presenza comunista era maioritaria, tampouco se me dá moito, que tras do que non corro non canso.

Fale a miña veciña mentres teña o meu fol fariña, que Lavadores, era, ademais de Santa Cristina, Teis, Candeán, Cabral, Bembrive, Beade, Valadares e Zamáns, e Riomao, soamente unha pequena parte do que foi concello ata o ano corenta e un. A parte máis achegada ao Calvario da rúa Aragón, incluíndo a Corredoura, Mouregade, a Redomeira e o propio Calvario.

Lavadores era daquela moito máis un concello de labregos que de obreiros industriais. Un concello de labregos organizados no maior movemento reivindicativo de masas que, dende os primeiros anos do século, houbo en toda Galicia: o agrarismo. Por vez primeira o campesiñado galego uníase en sociedades agrarias e sindicatos agrícolas para loitar contra do sistema foral, que lle obrigaba ao pago de rendas abusivas polas terras que traballaban, e contra dos caciques e os seus sicarios, as forzas da orde pública.

Ao calor desas sociedades agrarias agroma en moitas delas o movemento libertario. Que eu recorde, do que meu pai contaba, a primeira delas foi a de Beade, a Agrupación Cultural “La Antorcha del Porvenir”, e logo xurde o resto, “La Libertad” en Bembrive, “La Nueva Humanidad” en Candean, o Centro Cultural e Artístico Deportivo en Teis e o Ateneo de Divulgación Social en Lavadores, cuxo presidente, Ramón Conde, foi paseado o 27 de xaneiro do 37 ben preto do lugar no que apareceu o cadáver do meu pai.

No barrio de Riomao, concretamente na rúa Manuel Llaneza [1], reuníase o comité socialista de Lavadores, a agrupación con máis número de militantes de Galicia; e Urania Mella, a filla de don Ricardo Mella, e o seu esposo Humberto Solleiro vivían na mesma rúa Manuel Llaneza. Xa sabe don Manoel que Uránia Mella foi a principal organizadora da Unión de Mulleres Antifascistas, unha de cuxas máis importantes tarefas era a alfabetización das mulleres. E que Humberto Solleiro, traballador de Tranvías Eléctricos de Vigo, era da directiva local da Asociación de Amigos da Unión Soviética. Tamén vivía en Riomao o escultor Camilo Nogueira que foi profesor na Escola Municipal de Artes e Oficios onde tivo alumnos de tanta sona como Xoán Piñeiro ou Silverio Rivas; o sindicalista e escritor en lingua galega Urbano Rodríguez Moledo, director do cadro de declamación "Máximo Gorki", que morreu fusilado canda Constante Moreda no Castro; e Carme Díaz conserveira e o seu marido Xosé Gómez Gaioso, que tivo escola en Lavadores, e moitos anos despois foi salvaxemente torturado durante 22 días e fusilado no “Campo da rata”, na Coruña.

Xa o mira don Manoel! Alguén podería dicir que este vello mariñeiro de Bouzas é un pouco como o barrio de Riomao: un comunista fillo dun anarquista. Cousa que, por certo, algún que vostede coñece atreveuse a preguntarme.

-          Mira que fai anos que nos coñecemos e nunca entendín como o fillo dun anarquista como o teu pai acabou de comunista! Eu, con perdón dos presentes, son dos que pensa que fillo de porco marrán seguro ...

-          Estache boa a navalla que nin corta nin talla! Aínda non lle caeu a casca do cu e xa quere ser o galo do poleiro!

-          Non se me alporice que so é unha brincadeira! −intentou dar tempero á gaita o Mauro, que ben seguro xa adiviñara a estas alturas quen era o do atrevemento −Ben sabe que eu devezo por tirarlle do xenio!

-          Non, si xa o sei! E, mire que lle digo? Ademais de devecer por dar máis que facer que un porco con artrite queres que responda á túa pregunta?

-          Se non lla sabe mal ...

-          Pois xa ves! Decateime que no camiño á Utopía os débiles non temos outra que defender a permanencia dun estado, aínda que sexa como un mal menor. Porque onde non hai estado, ou este declina das súas obrigas, quen campa como quere é un Señor aínda moito máis cruel: o mercado. Que como di a vella copla:

Se non hai un Estado

que te defenda,

quen coutará ao Mercado

e a súa fachenda?

E mire que lle digo don Manoel. Pode ser que para a xente daqueles anos trinta o chamar a Lavadores a Pequena Rusia tivera máis máis de loa e gabanza que de invectiva e aldraxe. E que pensaran que tiña un sentido positivo dar vivas a Rusia, como fan agora algúns novos camaradas mozos. Pero hoxe que sabemos que baixo Stalin e os seus herdeiros, Rusia foi a tumba da utopía, a perversión do impulso revolucionario, a inutilidade dos sacrificios de tantos que loitaron coa esperanza de ter unha vida mellor no aquén, que do alén non se sabe moito, para o meu pensamento que non hai razón ningunha para gritar que viva Rusia! Nin tampouco para pedir que morra!

---

Nota [1]: Hoxe rúa León.