Tocar de oído

Mire que lle digo don Manoel! Lía eu nestes días nun libro no que se recollían varias obras pouco coñecidas de don Francisco de Quevedo, un texto que, arcanos da mente!, espertou nos recantos da miña memoria a figura dun vello coñecemento do meu Bouzas da Alameda, e da súa peripecia nos xa moi afastados tempos nos que eu traballaba nos bous de altura do Gran Sol co meu amigo Tiniño, o Averomar.

Pois verá, don Manoel! Andaba eu, como en tantas outras ocasións, petiscando cal galiña ociosa polos andeis da biblioteca pública Juan Compañel, cando ao tomar nas miñas mans o libro do que lle falo, abriuse este, me atrevería a afirmar que pola súa propia vontade, por unha páxina concreta, na que puiden ler unhas reflexións arredor do oficio de barbeiro que tiveron a virtude antes citada, traerme ás mentes os feitos vividos co Mingos na barbería da Alameda.

E meu dito, meu feito, collín o libro de don Francisco onde figuraba a tal “Pregmática de aranceis xerais” para poderlle ler, a xeito de aperitivo antes da fartura relatora, o texto seguinte:

... coñecendo a natureza ou inclinación dos barbeiros ás guitarras, mandamos que para que mellor sexan as súas tendas coñecidas, e os que deles tivesen necesidade poidan saber cales son as súas tendas, en lugar de bacías ou cortinas, cólguese unha ou dúas guitarras, con permisión xeral que facemos de que, con todo das que estivesen colgadas na tenda, poidan ter para tocar eles e os seus amigos ata dúas ducias delas; sen que se entenda por isto o que se lles prohibe o ter xogo de xadrez, damas ou outros entretementos.

Vostede ben sabe meu don Manoel, que a afección dos barbeiros á música, e moi especialmente pola guitarra auténtico símbolo do gremio, ven sendo un estereotipo desde tempos xa ben afastados. E a perruquería do Rial, na Alameda de Bouzas non era, por suposto, unha excepción a esta regra. Para facer fronte ao prestixio da agrupación de pulso e púa da barbería do Servando da Rúa dos Ferreiros, o Rial contaba coa colaboración do Eloi, o acordeonista tísico, pai do Liberto/Lamberto, e do que xa lle contara a súa peripecia, e o Mingos, o seu axudante de perruqueiro e protagonista da nosa historia.

Mingos era unha desas xentes que toda a súa vida serán aprendices de algún oficio que non lle gusta, e inevitablemente e como fatal consecuencia, mestre en ningunha. Non por falta de habilidades (que ao mellor tamén) senón da debida tenacidade no empeño e a indispensable constancia, persistencia e determinación no emprendido. Como natural de Bouzas estivo embarcado, pouco tempo, porque xa se mareaba co barco amarrado ao peirao. Logo traballou na carpintaría da rúa de Alfolíes, pouco tempo tamén porque de cada dez puntas metía torcidas once. E de Talleres Reina tiveron que botalo porque botou man dunha soldadura autóxena e pensando que o soprete estaba apagado porque a chama tornárase invisible, estivo a piques de incendiar o taller enteiro. E así podería seguirlle contando as desfeitas todas que foi facendo en todo canto traballo os bos oficios da súa probe nai conseguía, convencendo ao encargado de que existía algunha (aínda que remota algunha) posibilidade de que o rapaz, cada vez menos rapaz e cada vez máis mozo, chegara a ser en algunha actividade, mediante o estudio e a práctica, algo máis útil que para apañar auga cunha peneira.

E falando de inutilidades, perdas de tempo e disparates varios, ocorréuselle a nai do noso Mingos, que se, como afirma a paremia popular, poucas cousas o son máis que dicirlle a un escaravello que varra non sería mala cousa falar con algún dos barbeiros do pobo por ver se a cuestión podería parecerlles acaída á necesidade pola que estaban a pasar.

Ata o desembarco dos estilistas, a profesión de barbeiro era un traballo modesto e non demasiado ben considerado que podía desempeñarse con moi pouco gasto: “pois bastan para exercer tal oficio, panos, bacías, tesoiras, navallas, peites, vasoiriñas, espellos, e as demais ferramentas que pertencen ao barbeiro para sangrías, sacar moas, dar puntos, botar ventosas, e cousas así, por quen está a mesma subordinada á medicina”. Porque ata case que finais do século XX o barbeiro, especialmente na Galicia interior, non só exerceu de perruqueiro e rapa barbas, senón tamén de sacamoas, sangrador [1], enfermeiro, cando non, en ausencia de médico, a facer pequenas intervencións de cirurxía menor. Para Quevedo os barbeiros pertencen ao último estamento da lúgubre procesión hipocrática, que encabezan os médicos e vai seguida por boticarios, cirurxiáns, sacamoas e, ao final, os barbeiros, aos que resulta máis doado perdoar pola súa afección á guitarra e á diversión.

A nai de Mingos, consciente de que afección á guitarra e á diversión non faltaban ao mozo, foise para o establecemento de don Servando con tal encomenda. Recordará don Manoel que don Servando era home optimista, que de todo acontecemento facía unha festa e que a todo o que lle sucedía sacaba proveito, polo que non foi para el un esforzo extraordinario cumprirlle o gusto á probe nai. E, o que son as cousas!, o oficio de perruqueiro non se lle deu tan mal como os anteriores, e en pouco tempo pasou da vasoira ás tesoiras, e das tesoiras á navalla de barbear, facéndose cunha clientela fiel que gustaba das súas chanzas e churruscadas, e que agardaba por el ata que librara do cliente anterior. E deste xeito seguiu durante moitos anos na barbería de Servando, cortando o pelo e tocando a guitarra na agrupación de pulso e púa, ata que un mal día tivo un enfrontamento co seu xefe por culpa dun mi bemol.

Don Servando, non sei se xa llo dixera don Manoel, era un músico máis que notable, de bo oído, e formación académica. E ese día algo lle soaba mal no conxunto. Despois de moito mandar afinar a tirios e troianos chegou á conclusión de que alguén estaba a tocar un mi natural en lugar dun mi bemol

—      A ver compañeiros: a partitura está en do menor. O mi é, como indica a armadura, bemol, non natural.

Ao Mingos deulle a vea respondona, e malia que non era precisamente el quen tal nota equivocada estaba a tocar, díxolle a don Servando:

—      O sinto don Servando! Eu toco de oído e non me deixo aconsellar.

—      Pois es ben tonto! —contestou o barbeiro, que coa música non gustaba de bromas.

Ao que o noso Mingos contestou cuns versos que ignoro de onde puido sacar, pero abondo acaídos á situación [2]:

Señor, vencerse a sí mismo

un hombre es tan grande hazaña

que sólo el que es grande puede

atreverse a ejecutarla.

Yo era un tonto, y lo que he visto

me ha hecho dos tontos.

Pues para entrar donde quiera,

¿qué más hay que hacerse tonto?

E mire que lle digo, don Manoel! Ao día seguinte o Mingos pediu a conta na barbería do Servando; recolleu ás súas cousas e marchou moi digno para a perruquería Rial, onde xa lle estaban agardando para tocar cousas máis enxebres, a guitarra do propio Rial, o acordeón do Liberto/Lamberto, e, como non, a gaita do meu amigo Tiniño, o Averomar.

---

Nota [1]: Quero supoñer que aos meus lectores de Bouzas en particular, e os amantes das conservas de peixe en xeral, lles fará moita graza saber que o apelido Alfageme, deriva do árabe haggam que significa sangrador. É dicir o que practica tales mesteres terapéuticos, e hixiénicos.

Nota ^[2]: Os versos son do drama histórico de 1653, de don Pedro Calderón de la Barca, A filla do aire. Obra en dúas partes de tres xornadas cada unha, que narra a historia de Semíramis, raíña de Asiria e fundadora de Babilonia.

Balbina, viúva do mar.

(Fala dona Lola)

Ben o sabe don Paio! Que por min non ha de quedar o relatarlle hoxe algunha peripecia máis daqueles personaxes da miña mocidade. Que aínda que os anos empezan a ser algúns, aínda me queda vívida memoria daqueles tempos, tan distintos nalgúns aspectos aos de agora, e tan semellantes noutros.

Non sei se lle contara que antes de ter á nosa filla traballei nas oficinas dunha empresa alemá, importadora de equipos para laboratorios, clínicas e hospitais. Pola miña actividade nesa oficina tiña contacto diario con unha muller nova, pero que aos meus dezasete anos me parecía moi maior, dada de alta na nómina como empaquetadora, pero cuxa actividade principal era facer os mandados, incluído o cobro de facturas, levar e traer cartos dos bancos ... e xa fora das súas obrigas irnos ás compañeiras ata á taberna do Alameda a por empanadillas ou bocadillos de calamares de tan saborosa lembranza!

Balbina, que tal era o nome da nosa compañeira, era unha daquelas viúvas do mar que non sabían se realmente o eran. Porque cando levaban un ano de casados, un golpe de mar arrancara ao seu home xunto cun tripulante máis, da cuberta dun vello bou de altura, que estaba a faenar no Gran Sol. Os dous perdérase no mar sen que ninguén lle puidera dar rescate, e os dous corpos tiveran unha sorte dispar: o do home de Balbina nunca fora recuperado; o do seu compañeiro o mar devolveuno á praia de Bantry case que intacto, e enterrárono no cemiterio mariño que tan acertadamente describiu vostede naquela historia de “Xan de debaixo da cama”. E dicíame Balbina:

—      O achado do cadáver foi para a miña compañeira unha gran alegría. Sacáronlle un peso do peito. Agora que ten ao seu home tranquilo no cemiterio, empeza de novo a vivir.

Ela non. Non pode; non debe; non quere. Espera e espera, porque un desaparecido no mar non tiña a consideración de tal, ata dez anos despois da súa desaparición, polo que a probe Balbina queda nese limbo xurídico de nin casadas nin viúvas. Como aínda por riba o seu home ía ao quiñón, e o armador tiña todos os papeis atrapallados, tampouco desta parte obtivo axuda ningunha, co que non tivo outra que poñerse a traballar e, menos mal que sabía ler e escribir, e tiña unha certa habilidade para levar as contas. E así foi como entrou na empresa para facer os mandados.

Balbina viñera do Brasil de ben cativiña. Os pais volveran despois dunha breve estancia da que non “trouxeran moita prata” como don Goaquín e dona Iana daquel romance da Vila do Rabiño que recitounos vostede o outro día, que o pai de Balbina, visto e comprobado o que cumpría facer para gañar moitos cartos naquel país, decidiu volver á terra, porque para “roubar e delinquir non necesitaba emigrar a outro país”. Algo aprendeu o pai de Balbina na emigración que foi o valor da educación, e por iso insistiu tanto en que a súa filla estudiara. E grazas a tal insistencia Balbina puido saír de fregar escaleiras, aínda que tampouco o réxime existente lle deixara prosperar moito máis.

Eu, como vostede, devezo polas boas historias, e Balbina contoume unhas cantas! Algunha moi triste como a da súa cativiña que se lle quedara morta nos brazos cando estáballe dando de mamar, (“o que estaba para ela ninguén o leva” dicía por todo comentario), ata algunhas outras moito máis divertidas, como a que lle quero contar hoxe.

Balbina estivera moito tempo gardando as ausencias ao seu marido, un pouco por gusto e un máis polo que dirán. Ata que un día como calquera outro, sen razón aparente que o motivara, espertou á certeza de que nin o mar nin os peixes tiñan intención ningunha de devolver o cadáver do seu home, e que xa era hora de deixar de mortificar o corpo e que un pouco de compañía a ninguén lle vai facer dano, polo que iniciou una relación con un camioneiro de larga distancia. Probe Balbina! Para superar unha relación cun mariñeiro de altura, que o máis do tempo estaba embarcado, e logo vai e desaparece barrido polas ondas, inicia unha relación cun camioneiro de transportes internacionais, que sabe que vai a estar en Vigo un par de días ao mes, cando cadre!

Balbina é desas persoas das que as xente ignorante di que “son máis simples que o mecanismo dun canabarro”, sen saber a complexidade teórica (ecuacións diferenciais incluídas) que tal mecanismo esconde. Como no seu peito non ten cabida a maldade, da por suposto que ás persoas ás que fai partícipe das súas confidencias máis íntimas, gozan desa mesma condición. Cousa que, no caso que nos ocupa, non é así no xeral e moito menos no particular. E con isto de particular quero facer referencia a unha compañeira da empresa, de comportamento cando menos peculiar, polo menos para finais dos anos sesenta no que a miña historia ten o seu desenvolvemento.

Milagrosa, Mila, é unha muller moderna, o que hoxe chamariamos unha muller empoderada. Consciente do seu atractivo sexual, sobre todo para certo tipo de home, fai relación con todo canto médico solteiro pasa polo comercio porque está decidida a, como di ela, progresar na vida, e que algún daqueles clientes (da tenda) a retire da necesidade de madrugar. A Mila encántalle turrarlle da lingua a Balbina para que lle conte os progresos da súa relación co camioneiro. E para que soamente sexamos mulleres as que escoitemos ás preguntas de Mila e as respostas de Balbina, invaden a oficina onde estamos as de contabilidade, asegurando a ausencia de homes e xefes, nestas conversas.

A min, don Paio, esta exposición pública das intimidades, aínda que sexa entre mulleres, non me gusta nada de nada, e procuro buscar algunha escusa para saír, pero as veces a curiosidade é máis forte que o pudor, e quedo na miña mesa.

Ese día Mila estáballe a advertir da maldade intrínseca dos homes, e poñíaa sobre aviso para non ceder aos seus requirimentos sen un compromiso firme de matrimonio. Que o camioneiro o que estaba a buscar era unha parva que lle lavase e lle pasara o ferro á roupa; que lle fixera cousas ricas para xantar, e lle quentara a cama cando ía frío. E, por suposto servira de recipiente aos ardores da súa bragueta cando ao paxaro de abaixo lle dera por pedir acubillo!

Respondeu Balbina que non había caso. Que aínda non fixeran nada e que para conquistarllo ela lle dixera que era virxe.

—      Pois fixéchela boa! —díxolle a Mila.—E como pensas facer cando chegue o momento?

Balbina quedou a pensar. Brevemente, non moito tempo, ata que unha idea iluminoulle os ollos.

—      E logo, Mila! Ti que andas moito con médicos, por que non lle preguntas a algún deles se de estar moito tempo sen home o virgo pode volver a medrar.

—      Medrar o virgo, medrar o virgo! Todo o máis que podes ter aí, de tanto non usalo, é teas de araña!

Risas a cachón e que eu recorde non houbo moito máis. Balbina casou co camioneiro, que ao pouco deixou os viaxes internacionais e mercou unha furgoneta de reparto. E Mila? Pois Mila seguiu procurando o home que a retirara de madrugar ata que chegoulle a idade da xubilación.

A muller do mariñeiro,

cando el sae para o mar,

se viúva non se queda

viúva pode quedar.