O Migallas abomina o Dadaísmo.

Mire que lle digo don Manoel! Recorda vostede a don Luis de Altamira e Toranzo, mal chamado o Migallas? Pois debera! Faláralle del con motivo daquela disputa que tivera co señor Damián a conta dos poetas e da poesía. Si ho! Aquel mestre de El Puerto de Santa María que chegara a Bouzas fuxindo da represión franquista! Seino don Manoel; falei de contarlle a súa historia e aínda non fixen honor á miña promesa! Pois pola miña banda, que como era de agardar é a de babor, de hoxe non ha de pasar.

Contoume don Luis que antes da discusión que xa lle contara arredor do dadaísmo e a poesía experimental, tiveran outra que tampouco acabara moi ben, arredor da utilidade de traducir ao castelán a poesía galega. Sostiña o Damián que as traducións dos poetas galegos ao castelán eran indispensables para superar o illamento cultural propio dunha lingua minoritaria o que indignou a don Luis.

-  Parece mentira que teña que ser un andaluz −lle respondera o Migallas indignado −o que lle aclare a un galego que a súa lingua non é unha lingua minoritaria senón unha lingua minorizada.

-  Minorizada ou minoritaria tanto ten! Unha lingua inútil! −Argumentou o Damián cun máis de retranca do debido. −Ata en Portugal a xente prefire que lle falen en castelán que en galego, que o entenden mellor!

Tamén eu, don Manoel, son daqueles que pensan que aínda que non hai mellor xeito de ler poesía que na lingua na que foi escrita, se queres desfrutar daquela outra que está escrita nas linguas das que non sabes ren, terás que escoller co maior esmero posible ao seu tradutor. Un hércules que sexa quen de reflectir na outra lingua todo o potencial semántico e musical do poema orixinal. Pois como dicía o poeta:

...pois é a música das palabras a que converte en poesía

ao que doutro xeito non sería máis que verso torpe e estéril.

Xa ve don Manoel! Pouca cosa! Fiel na letra e no espírito á orixinal; intelixible; que conserve, asemade, as ambigüidades e alcances alternativos do orixinal ... Por iso, traducir do catalán, do aranés, do asturiano, do aragonés ou do galego ao castelán, paga a pena? Ou a non lectura do poema no seu idioma orixinal non é máis cunha mostra de preguiza intelectual por parte dalgúns casteláns, fachendosos do seu monolingüísmo? Entrementres Damián e don Luis engaden novos argumentos á súa peculiar tirapuxa.

- Pois ao mellor ignora que a propia Rosalía de Castro traducira en 1864 dous poemas dos seus Cantares Galegos ao castelán. −Porfía o Damián.

-  E Federico García Lorca que era andaluz escribiu poemas en galego. E sostiña que cada poema tiña a súa lingua propia, a súa música propia, polo que cumpría lelo na lingua na que foi concibido. −Resposta o Migallas.

E así seguen e seguen, nunha contenda inútil, porque como ben sabe don Manuel, para que haxa comunicación entre dúas persoas ademais de emisor, receptor, código, canle, mensaxe e contexto cómpre vontade de entendemento, cousa á que o Damián nunca estivo moi ben disposto. Se sería túzaro que ata saíu en defensa dos do Grupo Rompente! Don Luis falou de que algúns achegábanse á escrita da poesía coa mesma disposición de ánimo que ao inodoro e Damián acusouno, non sen certa razón, de cualificar a obra de Reixa, Avendaño e Romón como “defecacións poéticas”.

Así a todo don Manoel, eu sempre tiven a don Luis en grande estima e agradábame moito falar con el, de xeito especial pola súa teima de falar comigo naquel tan fermoso galego con acento gaditano, non tan afastado da nosa pronuncia como de primeiras puidera parecer. Cando o miraba entrar pola porta da taberna, sabedor das súas dificultades económicas, invitáballe, aínda que a miña situación financeira tampouco fose como para botar foguetes, a vir canda min a compartir unha ración de polbo á feira á que era tan afeccionado, cunhas cuncas de viño e unha pouca de conversa que non é mal aliño para darlle ao dente e mollar a palleta.

-  Vai tempo que nono vexo por estes lares, don Luis.

-  Xa ve don Paio. Son moitas as ganas pero tamén moitos os afáns e o pouco o dispoñible pecuniario!

-  Vaites, vaites! E non será tamén pola pouca gana de coincidir co Damián?

-  Non digo eu que non don Paio! Aínda que non por medo ao debate, senón polo convencemento de que con algunhas persoas o que comeza en diálogo e exposición razoada de opinións, argumentos ou teorías, evoluciona decontado en controversia e polémica, para rematar en algarada e descualificacións persoais. E se as cousas quedan nas palabras, aínda menos mal!

-  Concordo con vostede don Luis. Falar con certa xente é como intentar comer papas cun fuso! E xa que estamos, e se non lle serve de molestia ou desasosego, quixera preguntarlle que foi o que o trouxo ata o porto de Bouzas dende o Porto de Santa María?

Don Luis recibiu a pregunta cun lene sorriso asomando polo canto da boca, como se a pregunta non fora para el sorpresa ningunha, senón un suceso largo tempo agardado. Ceibou un longo suspiro, case un lamento, e entornou os ollos como se aceno tal servíralle para navegar na goleta da memoria arrolado polas vagas das lembranzas ata o seu Puerto de Santa María.

Fala don Luis o Migallas

Podo dicir sen temor de faltar a verdade que dende ben cativo tiven clara a miña vocación docente. Malia a ser o terceiro dunha longa ringleira de fillos dun pequeno bodegueiro portuense e unha gaditana de boa familia vida a menos, asumín con ledicia o papel de consultor das dúbidas de calquera dos meus irmáns, aínda dos maiores, cando nos xuntabamos na cociña da casa a facer os deberes. Así que cando os tempos foron chegados, marchei a Cádiz a estudar na “Escola Normal do Maxisterio Primario”, que dende 1934 estaba, grazas as reformas postas en marcha pola Segunda República, nun novo edificio da rúa Adolfo de Castro.

As Escolas Normais vivían naqueles anos, grazas en boa medida á aplicación do Plan de Estudos de 1931, os momentos máis esperanzadores na construción da nova escola, única, activa, innovadora e laica. Cara non so á dignificación da profesión de mestre, senón da indispensable construción do home novo! Como xa dixera o profesor normalista e líder socialista Rodolfo Llopis, unha renovación máis ampla e profunda do noso sistema escolar primario:

"formar, independizar, soster e fortalecer a alma do mestre, co fin de que (este) fose a alma da escola"

A educación do pobo constituía para todos os que estaban convencidos da necesidade da superación do secular atraso de España, unha tarefa básica, na que a construción de novas escolas era un dos aspectos máis importantes, e a reforma das Escolas Normais, formadoras de novos mestres, o seu núcleo central.

Ignoro que fíos tivo que mover o meu pai, que vontades tivo que amañar a miña nai pero tiven, non son quen de dicir se a sorte ou non, de ter a miña primeira escola no Puerto de Santa María, un concello que nunca tivera moi clara a necesidade da educación. De feito ata os anos 40 non se construíu un edificio específico para colexio, e no meu tempo os alumnos estaban escolarizados en edificios adaptados, conventos como o de San Agustín ou Santo Domingo, ou aínda hospitais como o Antigo Hospital da Providencia que chamabamos o “Hospitalito”. Incorporeime ao meu posto no curso 35/36, polo que colleume de cheo o “bienio negro” co seu retroceso en todas as medidas de progreso das que, por suposto que a educación non ía ser unha excepción.

Xúrolle don Paio que eu daquela non tiña conciencia política ningunha! Ou por ser máis precisos non estaba afiliado a partido nin sindicato algún. Nin tan sequera, como a práctica totalidade dos meus compañeiros, á Federación de Ensino da UXT. Porque o meu afán pola alfabetización das clases populares non deixaba de ser unha postura política tan perigosa como tiven ocasión de comprobar en propia pel pouco tempo despois.

O sábado dezaoito de xullo do 36, o diario “La Voz” titulaba:

Pero nas primeiras horas da tarde do domingo 19 entraban na vila as tropas do “Tercio de Regulares” do Exército de África e comezaba a represión máis feroz contra todas persoas que os sublevados consideraban perigosas para o novo estado que pretendían instaurar.

Non falarei dos centenares de persoas vítimas da represión dos primeiros días do golpe militar. Nin dos executados en aplicación do chamado “bando de guerra”. Soamente da xenreira que dende o primeiro día os alzados amosaron pola educación. No Puerto eramos uns 14 mestres e mestras. Todos fomos detidos e levados ao cárcere. A todos abríronnos expediente e fomos expulsados do corpo. Fusilaron a un compañeiro e a un inspector de Ensino Primario. Á metade expulsáronos da cidade. A outra metade quedaron no chamado exilio interior. Algúns, os menos, conseguiron recuperar a praza xurando fidelidade aos principios do Movemento. Os postos dos mestres que foran represaliados cubríronos con afectos ao réxime que non eran profesores nin sabían ensinar, mentres que como xustificaba o "excelso cantor da raza hispana" José María Pemán, os que loitáramos pola educación do pobo, soamente mereciamos exterminio y expulsión:

“La idea de turno o juego político, ha sido sustituida para siempre, por la idea de exterminio y expulsión, única salida válida frente a un enemigo que está haciendo de España un destrozo como jamás en la historia nos lo causó ninguna nación extranjera”

A maldición dos mornos.

Mire que lle digo don Manoel! Don Luis de Altamira Toranzo era, cando eu o coñecín, un home fraco e osudo, pero aínda fino e lanzal. Vestido inverno e verán co mesmo terno luído e rozado en cóbados e cueira que xa pasara de moda nos anos da Gloriosa, malvivía dando crases particulares de matemáticas aos fillos da burguesía, pois os poderosos desprezan a cultura pero aman a ciencia matemática des que descubriron que con ela tamén se pode mentir. Don Luis completaba a súa exigua economía coa venda ambulante dos seus poemas autógrafos en follas voandeiras de meticulosa caligrafía por rúas e tabernas. E foi nunha destas incursións que chamoume fortemente a atención e decidín abarloar a miña barca á súa, que a auga de correr e a xente de falar non se pode privar, e ningunha chave abre mellor os pechos das almas que unha fecha de viño e unhas talladiñas de polbo. Aínda que logo cando fixemos amizade e tivo confianza abondo confesoume que nada lle gustaba máis que un prato de caldo e uns ovos fritidos con patacas, que tiña en máis estima que o mellor dos peixes do mercado de abastos. Caldo e ovos aos que, despois de moitas protestas, deixábase invitar por min que na súa carteira as pesetas nunca chegaban moito máis alá da segunda semana de mes.

Souben da súa boca que nacera nunha familia da burguesía vinda a menos; que estudara no colexio de San Luis Gonzaga, que os xesuítas tiñan no Puerto de Santa María; e que pouco antes da sublevación conseguira praza de mestre nunha das primeiras escolas de educación laica implantadas pola república. O 18 de xullo de 1936 sorprendeuno, como ao resto dos mestres españois, de vacacións. Chegáronlle noticias de detencións de mestres, dalgunha desaparición dun compañeiros, de casos illados de sacas e paseos. Pero, por que ter medo? El nada fixera! Certo era que afiliárase á Federación Española de Traballadores do Ensino da UXT, pero nunca tivera nin no sindicato nin na escola unha especial significación política. Non era home moi relixioso, pero como antigo alumno dos xesuítas tiña moitos compañeiros de curso entre os sublevados e, malo sería!, que algún deles non dera a cara por el. E así foi: ninguén o molestou; ninguén preguntou polo seu paradoiro, e alá en setembro reincorporouse sen máis ao seu posto na escola. Pero todo cambiara! Nada de educación laica, nada de educación integrada! Relixiosa e segregada! E un enorme crucifixo entre un retrato do “ausente” e outro do “presente” para deixar ben claras as cousas!

Chega novembro do 36. A recén creada comisión provincial de educación esíxe a todos os mestres, a todos!, que aporten probas da súa fidelidade ao Réxime como condición para seguir exercendo. Que facían antes e despois do 18 de xullo, como recibiron o alzamento, as súas filiacións políticas e sindicais, a súa actividade diaria e privada e que si sabían dalgún compañeiro desafecto. Á declaración debía ir acompañada polos informes favorables do alcalde, a garda civil e o cura. Se a comisión formada polo director do instituto, un representante da asociación de pais, "persoa de probada moralidade católica", un inspector e dous vogais de "solvencia moral e técnica” consideraba abondo acreditado esa fidelidade, podería seguir dando clase.

- Ningún afiliado á UXT conseguiuno! −apuntou don Luis mollando a palleta cun pouco Monterrei. −Estabamos infectados de republicanismo e podiamos contaxiar as mentes dos nenos e mozos! Ítem máis: cumpría aplicar un castigo exemplar a calquera que tivese a ousadía de pensar por se mesmo!

Conseguírono. O terror como método educativo instalouse nas aulas e os mestres que non tiveron a sorte de morrer fusilados pasaron no seu exilio interior a máis terrible purga profesional. Como don Luis! Intentouno todo: exercer en colexios privados cobrando unha miseria, dar clases particulares, traballar aínda que fora de peón de albanel! Nada! Boas palabras e sorrisos de ánimo pero nin cadela nin patacón para matar a fame mantendo a vergonza. Diante da imposibilidade de ganar a vida deixou o seu piso e volveu cos seus pais, que a fame compartida é menos fame.

Un día un antigo compañeiro do Gonzaga faloulle de que no Apóstolo Santiago de Vigo necesitaban un profesor de matemáticas, que haber estudado nos xesuítas podía ser recomendación abondo para acadar o traballo, e que poñer distancia dos seus orixes podería servir para que se esqueceran os seus antecedentes. Así que o noso don Luis, pechou os ollos, armouse de valor e colleu o monte de trens necesarios para tan larga travesía. Na estación de Vigo o estaba agardando un vello amigo dos seus pais que tiña en Bouzas un almacén de viños finos de xerez, ponche, anís coñac e outras espirituosas.

-  Estarás mejor en una pensión, que en casa mucho sitio no hay −. Seica foron as primeiras palabras que o almacenista de viños lle dirixiu.

-  No he traído mucho dinero conmigo, don José ...

-  No te preocupes. Tienes un mes de pensión completa pagado mientras no empiezas a trabajar.

Pouco durmiu aquela noite pensando en todo o que se xogaba. E se os xesuítas non lle daban o traballo? Ao día seguinte ben de mañanciña colleu o tranvía ata a finca de Bellavista, onde aínda hoxe está o colexio dos xesuítas. Agardaba por el o Padre Pardo, o reitor do colexio naqueles anos.

-   Don Luis de Altamira Toranzo, ¿verdad?

-  Yo mismo, Padre Rector. Encantado de conocerlo

-  ¡Así que estudió con nosotros en nuestro Colegio de El Puerto! ¡Muchos y muy buenos amigos tengo yo en esa hermosa ciudad! Ya sabrá por mi carta nuestras necesidades. Se trata de hacerse cargo de la asignatura de matemáticas de cuarto curso. ¿Se cree usted suficientemente capacitado para impartir este nivel de materia?

-  ¡Por supuesto Padre! Las matemáticas siempre fueron una de mis asignaturas favoritas.

- Bien. Las condiciones económicas ya las conoce. Supongo que puede incorporarse de forma inmediata.

- ¡Estoy impaciente por empezar!

-  ¡Estupendo! Pues por mi parte, nada más. Mañana en uno de los descansos entre clases hable con el Prefecto de estudios y le da toda la documentación. Ya sabe: título compulsado, certificado de penales, adhesión al Régimen y todas esas zarandajas.

Aquí o meu amigo tivo que parar o seu relato e aclarar a gorxa cunha fecha de viño.

- Xa ve meu amigo! A desgraza perseguiume ata Vigo. Por moi lonxe que levara os meus probes ósos, os malditos informes alcanzaríanme! Os malditos informes que nunca cheguei a saber o que dicían, pero que foron o suficientemente malos como para non deixarme ensinar nunca máis, expulsándome do sistema educativo, e o suficientemente bos como para non acabar no cárcere, nin nunha cuneta.

-  E logo? Non lle deron o traballo?

- Nunca o souben. Non fun ao Colexio, nin contestei as chamadas nin as cartas que me mandaron. E cando pasou o mes que estaba xa pago, cambiei de pensión sen deixar o meu enderezo.

A maldición dos mornos!, pensei para min. Como dicía Xoán o Evanxelista no Apocalipse: “Coñezo as túas obras, sei que non es frío nin quente. Oxalá foses o un ou o outro! Por tanto, como non es frío nin quente, senón morno, estou por vomitarche da miña boca”. Don Luis pertencía a esa caste de persoas que escapan do compromiso; que nun intre límite, como o que foi o  levantamento militar, non toman partido, pensando que a cousa non vai con eles, e que será mellor tratar de pasar desapercibidos. E son maioría. Esa maioría que permiten coa súa indiferenza que a maldade triunfe.

E mire que lle digo don Manoel! Isto non foi motivo para que afrouxara os afectos que polo poeta tiña. Moito cheguei a estimar a este home, tan seco como un bacallau e tan pouco dado as efusións de afecto como un miñato cos pitos. E esquecín á mantenta a súa condición moral, aínda sabendo que os verdadeiros culpables do horror cotián no que no que vivimos aferrollados máis de corenta anos, foron aqueles que, como don Luis de Altamira Toranzo, viviron sen merecer encomios nin  vituperio, que non foron fieis a nada nin rebeldes a nada, e que en toda unha vida de humillación e desventura só pensaron na propia supervivencia.

Ata as rachas das madeiras

son de varia condición.

Dunhas delas fanse os santos, 

e doutras faise o carbón.

“A poesía é un arma cargada de futuro”.

 

#PoétiCamentE

Mire que lle digo don Manoel! Teño para min que se a poesía ven sendo a manifestación dos nosos sentimentos, emocións e reflexións por medio da palabra, se a devandita manifestación carece tanto de rima como de ritmo, poderá ser arrebato ou frenesí pero non poema, por moita actitude poética que poñamos na súa escrita e/ou lectura, recitado e declamación. E perdoen o meu atrevemento as señoras e señores poetas que me poidan escoitar, se me atrevo a pontificar ben por riba do meu coñecemento e as miñas habilidades, pero algunhas vantaxes teñen os moitos anos, e o dicir o que un pensa non e a menor delas.

Ven isto a conto porque no día que narreille as andanzas de Tomás Bullita o vendedor de pirulís da Habana, veume á memoria a persoa de don Luis de Altamira Toranzo, máis coñecido na nosa taberna do Mincha como o Migallas polo seu afán de aproveitar os restos do pan que lle caeran no mantel. Os dous homes chegaran da badía de Cádiz, dende a cidade e polo seu propio impulso o “Bullita”, e dende El Puerto de Santa María e fuxindo da represión franquista o Migallas.

Don Luis chegara a Bouzas de forma e en circunstancias que hoxe non veñen ao caso, na procura de esquecemento e invisibilidade. Seica cando chegou estivo a piques de traballar na súa profesión de mestre, pero ao final parou todo en fume e tivo que sobrevivir con clases particulares de materias varias, e poemas de encarga para folletos, xogos florais, programas de festas varias, e aínda para ágrafos na procura dos favores dunha dama. Épica, dramática, lírica, coral ou bucólica; arte maior ou menor: calquera métrica; décimas ou sonetos, tercetos ou cuartetos, calquera estrofa; e sempre rimada, de ser posible en consoante que ten moito máis predicamento.

Non era da mesma opinión, nisto da poesía, o señor Damián, un licenciado en filoloxía hispánica e poeta minimalista que traballaba na asesoría do meu amigo Antonio, aquel mozo do que xa lle falara noutras das nosas conversas, aquel que de tanto procrastinar arreo non preparara nin tan sequera a primeira das oposicións de instituto. Pero como a conta do padriño rebándase o pan trigo, e o pai de Damián era moi amigo de Antonio, o mozo entrou a traballar na asesoría, aparcando, aínda que fora brevemente, os seus afáns proselitistas na difusión no sur de Galicia da poética do silencio, unha sorte de minimalismo lingüístico, moi en boga, segundo el, nos círculos parisienses.

Damián tiña unha secreta frustración: sufría frecuentes ataques de auto odio por mor da súa figura, que consideraba non axeitada á súa vocación poética. Miraba ás súas mans pequenas e suorentas con dedos como chourizos, e as odiaba. O espello do baño devolvíalle unha figura de manteiga, redonda de cadeiras case que femininas, e renegaba da traizoeira herdanza xenética que gastáballe unha broma tan pesada. E para colmo de males tiña menos pelo que un ovo de galiña! Un erro da natureza! O seu pelo en troques de comezar no final do óso frontal o facía no occipital! Pero, que carafio! Inaccesible ao desalento seguía recolléndoo cunha goma nunha coleta, que era menos de poeta que unha melena solta, pero tamén podía valer!

E mire que lle digo don Manoel: dous poetas nunha taberna son demasiados poetas, e cunha parroquia tan afeccionada á troula o día no que os acirraran a un contra do outro tiña que chegar máis cedo que tarde! E foi unha das poucas veces que o Damián estaba a tomar unha cunca co seu xefe, cando entrou pola porta o Migallas ofrecendo á concorrencia os seus poemas de fermosa caligrafía, o que Antonio aproveitou para aguilloar ao seu empregado.

-  Damián −dille o Antonio−. Ti que es poeta, por que non lle compras un poema a don Luis?

-  O sinto don Luis! Non teño nada contra vostede pero a poesía que fai non me gusta.

-  Estás no teu dereito! −Responde don Luis sen alporizarse nin un pouco, como quen expón unha evidencia científica−. A min tampouco me gusta a súa.

-  Tampouco me sorprende. A miña poesía é lingua dos escollidos, palabra do solitario que non procura adulación! Arte de falar nunha forma superior, exemplo, revelación e danza!

- Danza non sei se será, pero música seguro que non. Que os seus versos non teñen rima, cousa que non é grave, pero tampouco ritmo. E o ritmo é a música do verso, e sen el os versos son unha zaragallada de sons inharmónicos ao oído, e confusos ao entendemento.

- E quen dixo que a poesía ten que ser intelixible? O mundo no que vivimos é moi complexo, e a nosa comprensión da realidade fragmentaria; como a miña poesía. Cada unha das palabras de cada un dos versos dos meus poemas non é filla do azar! É, pola contra, froito do cálculo máis preciso.

-  Froito do cálculo será, pero non comunicación! E nada que non axude ao crecemento persoal do lector, á súa autonomía persoal, sentido crítico e independencia, merece ser chamado poesía.

Damián remóvese inquieto na súa cadeira. Sabe que está a perder o debate, e que os que están nas proximidades coa orella aberta xa teñen un gañador claro. Nestas circunstancias nada mellor que recorrer ao insulto e a descualificación persoal.

-  Poesía social! Que noxo!

- A actividade poética é revolucionaria por natureza. A poesía é coñecemento, salvación, poder. A poesía non interpreta o mundo; crea outro novo! É un exercicio espiritual, é un método de liberación interior.

-  E se é vostede tan revolucionario non sei como non estivo nunca no cárcere! Ou morto nunha fosa común!

Don Luís, que por un momento deixara de ser o Migallas, acusou o golpe. O sangue abandonou o seu rostro, afrouxáronselle as pernas e estivo a piques de caer ao húmido chan da taberna. Apertou os dentes con forza e cun esforzo titánico recobrou a perdida compostura. Recadou os folios cos poemas que deixara no mostrador na barafunda da discusión, e deu a volta para marchar. Eu non podía permitir que don Luis marchara sen máis, así que collín o seu brazo e o fixen sentar canda min.

-   Don Luis − díxenlle con agarimo−. A vostede, que tanto gusta da copla popular, que lle parece esta?

Cando a lebre diga misa, 

o coello sexa abade,

e o raposo frade,

deixarei a túa amizade.

Don Luis sorriu e puxo a súa man no meu ombreiro.

-  Meu amigo! Vostede ben que me entende!

Sentín que fixera algo acaído ao momento, e que naquel intre nacera unha amizade que nos acompañaría ata a morte. Como así foi, e así heillo de contar cando chegue a ocasión.