Do tranvía na rotonda

Mire que lle digo, don Manoel! Xa ten o señor alcalde de Vigo un xoguete novo! Cansou do dinoseto, cansou do Bernardo Alfageme e agora os reis, que el republicano non é, trouxéronlle un tranvía para xogar. Un tranvía sen vía pola que circular, por suposto! Un tranvía con pantógrafo pero sen rede eléctrica na que se conectar. Un tranvía sen pasaxeiros pero con moreas de visitantes ben dispostos ao exercicio da nostalxia, que non saudade nin morriña, que todos eles son sentimentos de tristeza, mais a morriña o é do lonxe concreto, a saudade do lonxe impreciso e a nostalxia de algo querido que se perdeu.

E o tranvía de Vigo se perdeu, ou o perdemos, naquel ano de 1968, cando o alcalde de Vigo, don Rafael Portanet Suárez, do que din que era de Cangas sen outra razón de mais peso do feito de que nacera alí, revogou a concesión do transporte público á Compañía de Tranvías, aducindo que aqueles montóns de chatarra de ferro eran un atranco importante para o desenvolvemento da cidade. E algo de razón non lle faltaba, pero a súa preocupación non era tanto pola eficacia na mobilidade da cidadanía, que as moitas liñas do tranvía acadaban con eficacia, senón da mellora das finanzas dos seus valedores no Goberno, e súas propias.

Si, don Manoel! O seu valedor, ao que don Rafael debía o seu cargo de alcalde de Vigo, non era outro que aquel tenente coronel amigo íntimo de don Francisco, ferrolán coma el, traidor como el ao xuramento de fidelidade á República, ao que chamaron con toda xustiza don Camulo, pola súa afección a matar o can para curarlle a rabia, e a fusilar periodistas mellor que pechar xornais, e a súa concepción de que gobernar é castigar. Coma tantos outros da súa especie, todo o que don Camulo tiña de león na rúa o tiña de cordeiro na casa, que dona Ramona era asturiana e filla de xente de moitos posibles de Noreña. E, a que ven todo isto?, dirá con todo merecemento. Pois a que a empresa Viguesa de Transportes, Vitrasa, adxudicataria da concesión do servizo de transporte, inxustamente revogado a Tranvías de Vigo anos antes da súa extinción en 1975, fora formada pouco antes en Asturias polos Rodríguez Bustelo, a familia de dona Ramona, a muller do agora xeneral!

E, mire que lle digo don Manoel! Agora o señor alcalde, da manciña da compañía beneficiaria da cacicada, invítanos a facer un exercicio de amnesia colectiva e subirnos a un tranvía de Zaragoza, que toda a terra éche país!, e que por moito que pinten de branco e vermello e enfeiten de madeiras nobres no seu interior, ten cos tranvías que deixamos podrecer nos recheos da avenida da Florida a mesma semellanza que un ovo ten con unha castaña. Se a idea dos responsables da desfeita era a de  “render homenaxe ao tranvía como un dos primeiros modelos de transporte colectivo na cidade” na miña opinión o conseguiron na mesma medida que co Bernardo Alfageme. Se daquela conseguimos transformar o derradeiro buque construído con roblóns na ría nun arremedo soldado para decorar unha rotonda, agora, cun tranvía de Vigo que nunca será tal, levantaremos un novo monumento para o goce intelectual desa manda de túzaros que nin coñecen a historia da cidade que habitan nin teñen por ela o mais cativo interese. 

Alá eles, que eu son de Bouzas!

Esquecíchesme, esquecinche,

á min pouco se me dá;

á pena que ti me deches,

outro xa ma quitará.

O conto da leiteira

Mire que lle digo, don Manoel! Tamén a min berrábame a miña nai cando se me pegaban as sabas aquilo de “arriba rapaz que xa pasaron as leiteiras!” Porque daquela esas mulleres de braveza que traían acotío o leite a vilas e cidades eran para todos nos exemplo de forza, prontitude e dilixencia, fonte de información en ausencia de diarios especializados, e espertador de noctámbulos e xentes de mal vivir co tinguilear das súas caldeiretas.

Entre todas aquelas leiteiras doutro tempo veume agora as mentes unha rapaza farruca e garrida coma ningunha: a Carmela do Xuncal! Tódolos días dende ben noviña a Carmela viña dende o xuncal de Navia, ou de san Paio como diciamos entón coa teima santeira que asolagara os nosos falares despois da derrota, traer o leite as mellores casas de Bouzas, que tiñan en moito a súa puntualidade, honradez, probada rectitude de comportamento, e, o mais importante, calidade do leite fornecido. Carmela vivía coa súa nai, nun cacharufo medio derreado que estaba preto do camiño do Xuncal, de onde lles viña o nome á familia.

Familia só de mulleres, avoa, nai e filla, como tantas outras na nosa desventurada terra, de mulleres vestidas de interminable loito as maiores, e de farrapos as pequenas. Familias de viúvas de vivos ou mortos, as maiores, e de orfas de vivos ou mortos, as pequenas, que cando os homes marchaban a procurar unha nova vida alén do mar ninguén dos que quedaban na terra sabían deles ata que volvían cheos de cartos. Que poucos tiñan valor abondo coma para retornar, como o home do debuxo de Castelao, a morrer canda os seus; os mais esvaécense na calada da brétema do tempo e a distancia, sen enviar mais pegada que a que deixan no corazón dos que esperan contra toda lóxica.

Nai e filla defendían a vida cunha unha única vaca rubia, mais marela que vermella, de pouco pero saboroso leite, á que chamaban a Parrula. Carmela mercáballe o leite a outras casas dos arredores pero o leite da Parrula ía sempre separado do resto e nunca mesturábase co das demais, reservado para aquela casa onde había un cativo doente ou que necesitaba de especiais coidados. O camiño que leva dende san Paio a Bouzas e maiormente chan. Costa arriba ata o cruceiro e costa abaixo dende alí. Media hora a paso vivo. Pero non tan doado de facer para unha rapaciña lanzal cando vai cargada con dúas caldeiretas, unha no molido da cabeza e outra no cadril.

A xeira de Carmela comezaba antes do canto do galo. Muxir á Parrula, tomar unha parva de leite mazado cun pouco de pan reseso, recoller cunha canada as sobras do leite das casas veciñas na caldeireta grande, torcer o molido e aprestarse a saír co primeiro raiar do sol camiño a Bouzas. E sorte tiña de ter vendido nas casas fixas todo o leite que levara, que outras compañeiras, de peor sorte, ou peor leite, tiñan que percorrer as rúas de Bouzas ao berro de “Leite. Quen merca leite?” e ter que cobrar no momento en troques de por semanas, que deste xeito o diñeiro rende máis!

E precisamente nun encontro que tivo a Carmela neste camiño cun fregués habitual da nosa parroquia do Mincha, Nicasio levaba por nome e cuxo apelido non hei de dar, por ser seu pai un daqueles servidores da patria que se fixeron armadores cos barcos roubados aos mariñeiros galegos de Trintxerpe, aquel distrito de Pasaia que neses anos algúns chamaban a quinta provincia galega e outros  o “Buraco bolxevique”. Neste encontro, na versión de Nicasio, e enfrontamento, liorta ou retesía, na de Carmela, comeza o noso particular conto da leiteira. Conto que, como a totalidade dos contos da tradición oral, ten centos, senón milleiros, de versións que, se ben coinciden no fundamental, presentan fortes desemellanzas nos tempos, lugares e aínda protagonistas. A versión que estou a piques de relatarlle está feita arredor da que contou o propio Nicasio na taberna do Mincha, con algún que outro retrinco doutras versións das moitas que escoitamos doutras xentes que por unha razón ou outra paraban na taberna con gana de falar. Aínda que, don Manoel, antes de ir mais aló debera advertirlle que o noso protagonista tiña por alcume “Nin casio” por mor do pouco creto que merecían ás súas historias!

Din que fillo de porco marrán seguro, cousa que non era de todo certa para o noso Nicasio, que era carallán e fandangueiro pero sen chegar nin de lonxe á maldade do seu pai. Mais ben era daquela caste de mozos que nunca se deitaban tarde; porque deitar deitábanse de mañá, pero da mañá do seguinte día. Un daqueles, en resumo, que á hora de tomar decisións, fanlle mais caso á cabeza de abaixo que á cabeza de arriba.

Conta o noso Nicasio que tiña daquela un “Citroën 11 lixeiro” co que recorría toda canta corredoira había nos arredores da vila e mais aló, por ver de entrar nas saias das mozas como o raposo nos poleiros. Regresaba dunha destas cacerías cando topou no camiño dos Casaliños coa Carmela cargada co seu leite. Ao pasar canda ela miroulle para a cara que pareceulle talmente como a dun anxo. Miroulle pras pernas e os peitos, firmes como dúas mazás, e aínda que viña co depósito baleiro despois dunha noite movida decidiu parar e falarlle.

-          Bo día rapariga! Onde vas tan cargadiña?

-          Bo día meu señor. Ben sabe vostede onde vou. Levar o leite á súa casa, por non entrar en mais miudezas!

-          Tesme que perdoar, non che teña visto antes.

-          Tampouco é que o señorito estea tan cedo na casa … Nin que atenda pola porta de servizo!

Ao Nicasio fíxolle graza a desenvoltura da rapaza e insistiu na oferta.

-          Sube muller que che aforro a camiñada!

-          Non sei eu …

-          Sube muller, que a estas horas ninguén vaiche ver!

Así que Carmela subiu. Deixou unha caldeireta no asento de atrás e a mais pequena onde ía o leite da Parrula suxeito entre as súas pernas. Conta Nicasio que aquel recendo ao leite mesturado co de rapariga nova acendeulle de novo o desexo e argallou un quefacer para facerlle as beiras á fermosa leiteira.

Compre sinalar que o Citroën 11 lixeiro sedán” tiña 3 velocidades non moi ben sincronizadas, e a perna esquerda de Carmela quedaba ben preto da panca do cambio, así que nestas de escoller a mais axeitada para as complexidades do camiño, o Nicasio aproveita para tirarlle da saia para arriba. A rapaza remóvese inqueda pero non dá chío. Nicasio sinte a paixón subíndolle pola entreperna coma unha lapa alancando pola palla seca e decide avanzar coa man cara ao seu obxectivo.

-          Saca de aí esa man que vas levar unha labazada que vas a quedar sen dentes!

-          Ten compaixón de min! Mira como me puxeches, que a teño coma a dun burro!

E sen mais colleulle a man e púxolla sobre os seus xenitais. Ela deu chimpo no asento pero non retirou a man. Baixouna un pouco de onde o Nicasio lla puxera ata chegarlle aos testículos, e de súpeto, apertándollos con man de ferro díxolle con voz mainiña:

-          Agora ti e mais eu imos ser boíños e deixar que as cousas non vaian mais alá. Vasme levar ata a entrada de Bouzas e alí ti colles polo teu camiño que eu collerei polo meu.

E o Nicasio ría a cachón lembrando que a Carmela marchara cantando baixiño aquela de:

Tan bo camiño ti leves

como o caravel levou.

O conto do Arghimiro

Mire que lle digo, don Manoel! Non. Que eu saiba ao Tiniño nunca lle cadrou pasar polas terras de Ordes cando andaba de cacho para testo, de cribo para cabazo, por mor do famoso caderniño onde o gaiteiro Marcial gardaba o misterio dos seus roteiros. Ou, cando menos, nada notable ocorrera por aquelas fermosas terras que chaman de Trastámara, ou sexa de máis aló do río Tambre, que dera motivo a unha das súas parrafeadas.

Pero se do que anda vostede á procura é dunha narración, incidente, peripecia ou sucedido ben podo relatarlle a que o señor Arghimiro, un dos parroquiáns habituais da taberna do Mincha que era desas terras, de Frades para ser máis concretos, gustaba de contar a todo canto láparo viña mollar a palleta no viño de Monterrei co que a Sefa agasallaba aos clientes que consideraba que podían ter un longo percorrido como tales.

Contaba o Arghimiro que un día de inverno, de camiño á feira de Ordes por ver de mercar un xato, á altura de Barbeiros tivo un mal encontro, non sabía se con trasnos ou pantasmas, que houbo de custarlle a vida, aínda que, por sorte, todo quedou en susto, abraio e estrañeza. Teño que explicar que o Arghimiro era daqueles homes aos que chamaban os xans, persoas que tiñan o natural de ver as pantasmas coma se foran xente viva, condición á que se chegaba, se temos que crer as nosas avoas, por mor dun credo mal rezado polo padriño no seu bautismo, ou aínda por unha unción cos óleos equivocados, na citada cerimonia.

O día en cuestión, o Arghimiro saíra de Frades moi cedo, por mor de ser o primeiro en chegar á feira e botarlle comodamente a vista enriba ao gando, que xa se sabe que de xato verás qué boi terás. O que ao saír da casa fora ameaza de chuvia volveuse realidade cando aínda o sol non se elevara no horizonte, e un pouco mais de camiño adiante, cando xa faltaba pouco para chegar a Ordes, comezou a chover a cachón e o que fora chuvieira volveuse arroiada. A auga baixaba polos camiños en enxurrada e o río Samo ía tan crecido na ponte do Cruceiro que case que non se podía cruzar a pé enxoito. Mollado coma un pito e con mais auga nos zocos que lama nos camiños ao chegares ao Fondo de Aldea pareceulle albiscar que na capela de Santa María de Barbeiros había luz, e matinou que sería un bo lugar onde se resgardar do dioivo. Achegouse á igrexa e comprobou que a porta estaba aberta e que había moitos cirios acesos como se foran a misar. Caladiño coma un furelo Arghimiro achegouse ao altar e procurou un banco onde sentar, un pouco por descansar e outro pouco por secar os pés e a roupa. O moito madrugar, a canseira do camiño andado e o calorciño das moitas candeas acesas fixeron que en pouco tempo entrara nun estado de sopor pouco distinguible do soño. De súpeto un ruído como de madeiras batendo acompañado por uns xemidos e queixas que semellaban vir dalgún lugar moi preto dos infernos tirárono bruscamente deste adormecemento.

-          As ánimas do purgatorio que me veñen buscar - dixo para si, e un calafrío correulle as costas de norte a sur, da caluga ao cu.

Do susto, o Arghimiro caeu do banco abaixo; deu un pincho no aire, recadou as súas pertenzas, que tampouco era cousa de deixalas por unha pantasma mais o menos, e coa mesma botou a correr como un foguete para liscar daquel lugar, pero coas présas equivocou o rumbo o que lle fixo tropezar cos candeeiros tirando por terra os brandóns do altar e todo canto cirio se cruzara no seu camiño, correndo a máis non dar como quen leva o demo detrás. Tan axiña como saíu para fóra, as portas cerráronse de golpe sen que ninguén as tocara, o que foi un motivo máis para saír como un foguete sen mirar atrás, chegando á feira de Ordes en menos tempo que se viñera voando.

Tal foi o abraio que o incidente lle meteu no corpo que esqueceu o xato e o trato e soamente foi quen de baleirar un par de netos de viño no Orellas sen dar nin chío nin trabar conversa con ningún dos fregueses que tan afamada parroquia ten.

Como a compra do xato seguía estando pendente non tivo outra que volver a Ordes a semana seguinte, aínda que desta colleu polo Pedrouzo, un camiño que lle afastaba da capela de Santa María de Barbeiros, na que tivera tan mala experiencia. Desta tivo sorte. Nin choveu nin tivo mal encontro e o camiño ata a feira fíxoselle curto de máis. Mercou un bo xato e ata tivo tempo de botar un ollo ás anchuras de vacas e bois, cuartos traseiros nas vacas e dianteiros nos bois, que xa se sabe que a vaca, vela ir; e o boi, velo vir.

Desta volta o viño do Orellas sóubolle a malvasía. Atopou alí algúns vellos coñecidos; ao Venancio, que era de Cerceda, da parroquia das Encrobas, que anos despois espoliaría a mina de Barrié coa complicidade do goberno de Franco; ao Cholo que viña de lonxe: de Marrozos máis aló de Compostela; ao Miguel que era, como el de Frades, e o Zalo do propio Ordes.

-          Caga boi na fonte! – dixo o Zalo – A que non sabedes o de Santa María de Barbeiros?

-          E logo? – contestou o Arghimiro ao que a camisa non lle chegaba ao peito – Que foi iso de Santa María de Barbeiros?

-          Pois que a pouco arde toda a igrexa. Menos mal que o Evaristo mirou o lume e avisou a xente antes de que a cousa fora a mais. Pero non sabedes o mellor!

-          O mellor? Que foi o mellor? – atreveuse a preguntar Arghimiro, máis incómodo que tres nun zapato.

-          O mellor foron os dous que atoparon na porta da igrexa ollando para o lume ben achegadiños, en coiros, como a súa nai os trouxo ao mundo: a Maruxa dos Baltaras e o Señor Cura!

E mire que lle digo, don Manoel! Que nin credos mal rezados nin óleos equivocados! Nin pantasmas nin ánimas do purgatorio! Nin Xan nin Perillán! As cousas, teñen tendencia a ter explicacións sinxelas, e se temos un home novo casto por imperativo categórico e unha muller pracenteira non hai que “multiplicar os entes sen necesidade”. Ou como diría Guillerme de Ockham: entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem.

Río Samo, río Samo,

ben se ve que es da montaña;

feo fillo das brétemas,

e das uces desleigadas.

Para os amigos de Ordes

Miren que lles digo meus queridos ordenses, tan afastados do meu mar de Bouzas coma achegados no meu afecto! Os meus moitos anos e a pouca saúde impídenme estar esta noite convosco, mais a miña pequena grande amiga Lucía, que estou certo que non é daquelas que canto din hoxe, mañá non é nada, prometeume que vos lería estas palabras de agradecemento. Agradecemento que podería dicir que é para todos e cada un dos presentes (e para aqueles que xustificaron a súa ausencia), e deste xeito acabaríamos de contado, pero que non vou facer ese non é o meu estilo, mais dado aos ditos e refráns, e, ao dicir de Lucila, a miña editora, ás frases subordinadas.

En primeiro lugar quero agradecer a hospitalidade das xentes do Bar Orellas, este templo do rock e do folk que o foi hoxe tamén da palabra, e templo da palabra nesta lingua proletaria do noso pobo que dicía Celso Emilio e que é o noso maior tesouro, un tesouro que nonos debemos de deixar arrebatar. E quero dicir que é un verdadeiro gozo ter oportunidade de que alguén lea nunha taberna o que tivo o seu berce tamén nunha taberna!

E falando de ler, vaia o meu recoñecemento para o Gonzalo e os dous migueles, os amigos que prestaron a súa voz aos meus pensamentos, recollidos con agarimo no seu día por don Manoel e que hoxe facedes coas vosas voces volver á súa esencia efémera.

E, como ben saben os que me coñecen, a música e a palabra van sempre xuntas no meu aprecio, coma unha nai e unha filla. Vaia, polo tanto, meu recoñecemento aos músicos Toni, Alexandre e Serxio, por ese labor de polinización das palabras. Sempre hai música soando na miña cabeza!

E último que non derradeiro, deixei para o final manifestar a miña gratitude ao autor de todo isto, Gonzalo Veiras. Alguén contoume, don Manoel, que foi alumno seu. Se estou no certo a súa participación neste serán ten, a ben seguro, dobrado mérito.

O que o Mauro contou do seu pai. (2)

Mire que lle digo, don Manoel! Seica o outro día marchou antes de que o Mauro rematara de contar as loitas que o seu pai tiña coas troitas do río Deva, ou mais ben as que non tiña, que, como contou daquela, por moito que mollaran a miñoca ningunha foilles facer as beiras ao cebo, e como tiveron que dar volta coa cesta costeira sen peixe e a cara mais vermella que a doa das silvardas, sen que o rapaz aquel que atoparon no río lle descubrira ningún dos seus segredos de pescador.

Non tema don Manoel, que nada mais se contou; que o relato do Mauro se fixo longo de mais ata para o propio narrador, que observando que o público empezaba a rarear mais que os pelos da súa cachola deixouno pouco mais adiante do que vostede escoitou. Quizais uns comentarios sarcásticos da muller arredor da necesidade de ter unha tixola ao lume agardando polo peixe que aínda nadaba polo río, e unha resposta mordaz do señor Lesmes mencionando a comenencia de que a súa muller se empezoñara co seu propio beleño, caso de morder a lingua.

E teño para min que hoxe o Mauro vai entrar pola porta con gañas de remata-lo conto!

Ler o río! Mais cousas da pesca de río

Nin ao vindeiro día nin ao seguinte falou papá de saír de pesca. Andaba pola casa rosmando como un abesouro, e de peor xenio que un can que lle quitaron un óso de entre os dentes. Pero todo cambiou cando chegou o carteiro cun paquetiño atado cunha baraza. Un libro. Aínda está nun andel da miña biblioteca: La Pesca Deportiva- Pesca Fluvial de J. Soler Lluch.

-          ¡Vamos a ver ahora quien sabe y quien no sabe de pesca en el río!

Dous días despois papá estaba xa en disposición de impartir aulas arredor da pesca de río. Anzois de pata corta ou pata larga, o seu tamaño e tipo de nós a facerlle para encabalo na punta da tanza; número de chumbos a empregar consonte a forza da corrente e a profundidade escollida; tipos de canas desmontables de dous ou tres tacos, e materiais das partes,  cana branca para o couce, a parte por onde se colle, e cana negra ou bambú para o extremo onde vai a tanza, a punteira. Nada disto tiña agora segredos para el.

O río está a agardar por nos. Saímos moi de mañá armados coas nosas cañas. Desta levamos larva de avespa, ás que, segundo o libro, son as troitas moi afeccionadas. O tempo pasa e as troitas non entran ao anzol. O meu pai cambia o flotador de sitio, engade e retira chumbos, encaba un anzol mais pequeno, sen resultado ningún. Tristes como prado sen rego, recadámolas nosas cousas e dispoñémonos a volver, de novo o rabo entre as pernas cando, choutando entre as pedras, chega o noso tormento.

-          Bo día teñan vostedes! – di, educado coma sempre.

-          Buenos días, muchacho. Parece que hoy tampoco se te ha dado mal la pesca.

-          Agardo que como a vostedes, porque hoxe o río baixaba de miñoca.

A cara do meu pai era todo un poema; dos largos; o Mahabharata ou algo desa caste. E coma nun pesadelo a escena repítese un e outro día. Se levamos

saltón o río baixa de avelaíña; se mosca de traza; e se lombriga de couza! Vermes de esterco, de limo, caruncho, tricópteros, larvas, de todo probamos e con todo fracasamos. Ata, o que é a desesperación!, o meu pai atreveuse coas técnicas da pesca con mosca artificial e con culleriña, pero non con mellor resultado: dar mais voltas que un sarillo para chegar á casa a bragas enxoitas e sen pescar troitas. O malo é que nin troitas nin barbos! Que tampouco bogas; nin eses peixes que chaman pepas; nin escalos, cuxa carne non vale moito; ou aínda unha tenca desas que os mais dos pescadores devolven ao río porque saben mal se nonas deixas un par de días en auga limpa. Nada. Ren.

Así que Papá chegou a conclusión de que a culpa da súa mala fortuna coa pesca a tiña eu que era un alpabarda que andaba aos biosbardos ollando para canta cousa había no río en troques de andar ao que había que andar. E os peixes, claro está!, sentían este desleixo e falta de interese, co que o perdían eles tamén, e non entraban ao embeleco.

A min aquela penitencia sóubome a mel nas filloas, porque teño que recoñecer que aquilo de andar as axexadas coas troitas por ver quen era mais espelido non tiña para min moito interese. Aínda mais: o peixe de río por non gustar non gustábame nin no prato; para que tiralo do seu espazo natural? Para que roubarlle a vida? Xa daquela era mais do balbordo do río, dos murmurios dos salgueiros e amieiros da súa beira, de andar entre fentos e espadanas, quitamerendas, chuchameles e estraloques, na procura de lontras, esquíos e ourizos cachos. Ou aínda ter o privilexio de ollar os mergullos dun merlo rieiro na procura de alimento!  Árbores, plantas, aves, réptiles, anfibios, aínda uns humildes zapateiros, tiñan para min moito mais interese que poñer un peixe na cesta!

Pero sucedeu un día que estaba abesullando a un bilurico choutando de pedra en pedra, apareceu ao meu carón o rapaz que tan encabuxado tiña ao meu pai.

-          Bo día! – dixo, educado coma tiña por costume.

-          Bo día! – contestei.

-          Estás so?

-          Ben se ve!

-          E logo?

-          Meu pai que pensa que doulle mala sorte.

-          Non será tal!

-          Pois non será; pero el está convencido!

-          A pesca non é cousa de sorte …

-          Seino. Ao saber lle chaman sorte.

-          Queres levarlle unha troita ao teu pai? Hoxe se deron moi ben.

-          Grazas! Mellor lla levo á miña nai. E, se non tes reparo, direille que a pesquei eu!

Cando chegou a casa meu pai, de baleiro coma de costume, estáballe a agardar na mesa unha troita recén fritida en unto. A troita que pescara o seu fillo.

Alí remataron as fazañas ictiolóxicas do meu pai. O libro de Soler Lluch foi ao lixo, de onde o rescatei para a miña biblioteca, e nunca mais na familia volvérase a mencionar as canas de pescar nin as troitas fritidas en unto.

Vóucheme á beira dó río

á ver ó que as troitas fan:

á que non caia á miñoca,

ha de caer ao galbán.

Hai que ir morrendo!

Mire que lle digo, don Manoel! Disque o mundo está cheo de vellos, e cousa coma ela debe ser certa, porque vai aló tempo que non vexo aos nenos xogando na Alameda á mariola ou á buxaina, ou a calquera daqueles xogos tan nosos que nos xuntaban cos amigos. E andan os que gobernan ese mundo mais preocupados que sardiña na tixola por mor da nosa pouca saúde e moita lonxevidade, que seica vai lograr levar a quebra á economía mundial coa combinación dun maior gasto en saúde e un maior tempo de percepción das nosas limitadas pensións.

Que cousas ten a Cristina Lagharta esa, que non é a Cristina que nos quere gobernar, que xa nos goberna, senón a que, sen mirarse ao espello, afirma que “os anciáns viven demasiado o que é un risco para a economía global”, e a que advirte, afortunadamente sen concretar moito mais, que “hai que facer algo xa”.  Esta última afirmación foi a que desatou a controversia, que non polémica, discusión, nin moito menos disputa, na taberna do Mincha.

Argumentaba o Canducho, que sempre foi moi de ler a Gramsci nas gardas de ponte, que tales declaracións poderían ser un esporón de ferro na liña de flotación do capitalismo, sempre que serviran para que o pobo abrira os ollos e sentírase quen de rematar coa hexemonía da burguesía e alcanzar o socialismo.

Pola súa banda o Finuco, que estivera traballando en Francia, comentou que, anos atrás, o alcalde do concello de Cugnaux, preto de Toulouse, onde tiña el a súa vivenda, ditou un bando polo que se prohibía morrer aos veciños do pobo baixo a ameaza de ser severamente sancionados, por mor da falla de espazo no cemiterio da vila.

Un tras doutro, coma xente afeita ao parrafeo civilizado, así foron falando os parroquiáns da taberna do Mincha, e aínda que ben certo é que foron mais as voces que as noces, nono é menos que a conversa discorreu por camiños de normalidade. Polo menos ata que o Xocas, querendo rematar o tema, apostila:

-          E que hai que ir morrendo!

Escoitar ao Xocas torcer de tal xeito o sentido que tal expresión tivo sempre na nosa terra foi canto necesitei para pagarlle a Sefa as dúas cuncas de viño e liscar da tasca sen ollar atrás. E, dende logo sen despedirme dicindo hai que ir morrendo para, coma teño escoitado tamén, dicir bos días ou boas tardes.

Que hai que ir morrendo non é fórmula de despedida nin resultado do fatalismo que, segundo os de fora, nos caracteriza. Tampouco que esteamos a devecer saír de esmorga coa Santa Compaña, nin tan sequera que os nacidos neste país miremos a morte con naturalidade coma resultado inseparable da vida, que a morte non é mellor vida, como afirman algúns de sotana, senón pasamento, tránsito a outro estado do que pouco ou nada sabemos pero arredor do que moito fabulamos.

Mire que lle digo, don Manuel! Para o meu entender hai que ir morrendo é recomendación para aqueles homes de ben que nun intre das súas vidas sucumben ao diñeiro, ao poder, ou ao medo, e traizoan a súa biografía, esnaquizando o que foron. Hai que ir morrendo, dígolle eu a eses que pasaron de inmortais ao inventario dos renegados capaces de inspirar nos demais ese estraño sentimento que é a vergoña allea.

O que o Mauro contou do seu pai.

Mire que lle digo, don Manoel! Mágoa que non estivera onte! Ía rir a gusto coa peripecia que contounos o Mauro! Mauro, xa sabe; o fillo do Lesmes; ese home groso, e as mais das veces suorento, que leva unha coleta para recoller o catro pelos brancos que aínda sobreviven na súa caluga, que ben sabido é que no cocote non lle queda xa ningún que someter.

Non é que o Mauro teña por costume o ser moi falador, pero xa sabe vostede que unha pombiña dun bo monterrei céiballe a lingua a un mudo. Comezou a cousa cando comenteille a un deses pescadores de cana, paciencia e maña, que compre saber algo mais que poñer o anzol no peirao na saída das cloacas para coller unha morea de muxe, que compre ler o mar, como ensinan os vellos refráns, que cando a gaivota visita ao labrador mal lle vai ao pescador, e chuvia de morriña, nin peixes nin fariña, ou aínda que peixe de maio, a quen cho pida dallo, e tantos, tantos outros retrincos da sabedoría popular.

E nestas estaba cando Mauro alzou a testa e como se volvera do alén, colleu a quenda da palabra, e cunha voz mollada en nostalxias, dixo:

-          Ler o mar, dis! Ler o río!, dicíalle ao meu pai aquel rapaz da Hermida que choutaba, lizgairo como unha donicela, polas pedras do río Deva.

A parroquia, afeita a poñer a orella aos meus soliloquios, acolleu con interese a un novo narrador, encheu as cuncas e dispuxo o corpo á escoitar.

O que o Mauro contou do seu pai.

Pois como supoño que vostedes saben ben, don Lesmes, o meu pai, era home de cidade. E, polo que eu sei, tamén fillo e neto de xente de cidade, ou polo menos desa aldea de aldeas que foi sempre Madrid. Coma bo urbanita facía gala de saber de corrido os nomes dos xogadores do Celta, mentres ignoraba os das árbores das alamedas, e coñecer o restaurante que servía os mellores ovos “poché a la grand crème”sen reparar no feito de que, por moita grand crème que levaran, os ovos saíran do cu dunha galiña.

Un día o meu pai enfermou do peito e o médico recomendoulle descanso nalgún lugar afastado dos ventos mareiros, o que lle fixo lembrar que o seu amigo Maceo ofrecéralle insistentemente visitarlle no seu retiro da Hermida, ben preto de Arbo, nunha casa con tódalas comodidades modernas, luz eléctrica incluída.

Así que, chegado o verán, papá concertou co Failumes, o noso chauffeur de punto, a data na que trasladaría á familia (e ao servizo doméstico, por suposto), ao Chalet da Hermida. E falo do noso chauffeur porque non sei se sabedes que daquela a xente rica non vía a necesidade de ter automóbil propio, pois considerábase de mal gusto ter que pasa-lo traballo de guiar por aquelas carreteiras da Galicia dos cincuenta, loitando con pesado volante, adiantando en arriscadas manobras a carros de bois e camións fumarentos, co risco constante de ter que cambiar unha roda nun das moi frecuentes picadas de pneumáticos, ou de queimarse as mans ao engadir auga ao radiador. Moito mellor, onde vas parar!, tomar sempre o mesmo Taxi dos da parada mais achegada, xerando deste xeito un quid pro quo, unha confianza beneficiosa para ambas partes.

Aos poucos días de chegar, papá xa estaba esgotado de tanto descansar. Andaba pola casa mais inquedo que un can con pulgas, de cacho para cribo e de cribo para cacho perseguido polos “fuxa fuxa” das atarefadas mulleres da casa. Ao peixe fora da auga que non daba atopado acougo, a salvación chegoulle en forma de cana de pescar. Cana que, co resto dous seus complementos, estaba agardando por el, agachada nun recanto a rentes da porta de entrada. Papá colleu a cana con aire experto, sopesouna na man e fixo uns movementos como de lanzar cos que a piques estivo de romper a lámpada do teito e botar por terra un pequeno xerro de porcelana que adornaba un guéridon. Revisou a tanza, os chumbos e o anzol con aire sisudo e fixo un aceno aprobatorio coa testa.

-      ¡Prepárate Mauro! ¡Mañana nos vamos de pesca!

E como onde hai patrón non manda mariñeiro, e por fillo único ser o morgado da familia, non quedoume outra que disporme a ser testemuña fiel das súas fazañas ictiolóxicas. Cabe dicir que o meu pai sabía de pescador tanto coma de castrar grilos, pero daba por suposto que isto da pesca de río non debía ter tanta ciencia cando as xentes de aldea que non sabían ler nin escribir, o facían de xeito natural, e sen prestarlle moita atención nin estudo.

Chegou o día.  Antes de cantar o galo xa estabamos na porta da casa, cadaquén coa súa cana, o seu cesto de vimbio para os peixes e un sombreiriño con anzois de reposto cravados adornados cunha pluma.

-          Volveremos a comer. Ten preparada una sartén con aceite muy caliente.

-          Para que cousa o aceite? As troitas frítense en unto! – dixo Dosinda, a cociñeira.

-      Orneos de burro non chegan ao ceo – respondeu papá, que galego non sabía pero era moi refraneiro.

O río non está moi lonxe do Chalet do Maceo; un pouco subir e un mais baixar e meu dito, meu feito! Nun correndiño estás intentando poñer a miñoca que apañáramos na noite pasada no anzol. Nos dixeran que tal becho era un bo cebo para a troita, pero dúas horas despois aínda seguíamos a dar baños de asento ao mesmo verme que, despois de moito traballiño, conseguíramos que quedara no anzol.

Fartos xa de movernos de poza en pucharca de vaira en relanzo polas dúas beiras do río, arriba e abaixo coma a faba na ola, sentamos nun claro do río, por coller folgos, cando vemos pasar o rapaz de que vos falei, o cinto cargado de peixe collido pola galada.

-          ¡Eh muchacho!

-          Bo día señor! Que se lle ofrece?

-          Veo que el día se te ha dado bien.

-          Non hai queixa!

-          ¡Pues nosotros llevamos toda la mañana y no ha picado ni un pez!

-          Será que o que non quere comer do que lle da …

-          ¿Comer? ¿No comen siempre lo mismo?

-          Ai non, meu señor! As troitas sonche moi listas! Compre ler o río para saber de qué baixa!

-          ¿Y de que baja este río?

-          Pois vai a ser que depende!

-          Pero, ¿de qué depende?

-          Do vento, da luz, de se chove aquí ou río arriba …

Destas o meu pai xa estaba farto de tanta conversa, convencido de que o rapaz tiña máis voltas que unha corredoira e de que non estaba disposto a descubrirlle seus segredos a un home da cidade, cousa que moi probablemente era certo.

-          Pues está listo este gañán si cree que me voy a quedar así. Venga Mauro, volvemos a casa.

E dimos a volta mais corridos que un can e sen dar chío como un carro cando, coma nos, volve de baleiro.

Da Casa do Patín

Mire que lle digo don Manoel! Seica estivo vostede fai uns días, non sei ben se fisgando ou abesullando, nas novas instalacións da Casa do Patín, esa que foi no seu día honra e orgullo de Bouzas e alfaia da  arquitectura popular mariñeira e hoxe é, grazas aos arquitectos municipais, unha cousa fría e impersoal á que eu, na miña ignorancia, non lle acho moito sentido.

Ao señor Alcalde da cidade éncheselle a boca afirmando con esa fachenda tan súa que, xunto coa Casa Torre de Arines e Ceta, é a edificación máis antiga do termo municipal de Vigo. Cousa que está moi ben e eu nona vou poñer en cuestión pero que, para o meu entender, non é a razón que moveu a algunha xente de Bouzas a loitar pola súa recuperación. Nin tan sequera que nela vivira a tía Hermelinda que facía uns chourizos que daba xenio velos! A casa era un dos sinais de identidade da Vila, unha casa mariñeira viva, con catro moradas, espazo para as artes de pesca e os animais de curral, patio e un xardín florecido todo o ano. Pero como a todo ser vivo á casa e aos seus habitantes foron caéndolles os anos enriba e sen xente moza que a mantivera foise derramando silandeira ata a ruína, pola incuria duns e outros.

Un día, algún político cun pouco de coñecemento mais do que é habitual puxo a orella ás nosas protestas e decatouse do valor histórico que o que quedaba da construción aínda atesouraba. Pero, claro está!, non lle fixeron caso ningún. Pasaron os anos, moitos anos, e a corporación municipal actual decidiu investir preto de medio millón de euros na compra do solar e case que outros tantos para a súa adecuación a usos sociais, espazo de lectura, salón de actos e unha oficina municipal de proximidade.

E isto que veu, meu benquerido don Manoel, é o resultado de tan nobre empeño, que non fai falla ser arquitecto para opinar do resultado, non do que fai conta da parte técnica, da satisfacción desa necesidade que existía en Bouzas de ter un centro cultural e unha oficina do Concello onde facer xestións sen necesidade de desprazarse “a Vigo”, senón da parte artística, que non sei ben a quen lle escoitei que a arquitectura era resultado dun encontro entre o razoamento lóxico e a creación artística.

E, mire que lle digo, don Manoel! Que non son eu dos que abominan da reconstrución porque non quedou como estaba, porque dun xeito estaba cando se fixo e doutro cando engadíuselle a fachada, dun xeito cando meu pai era neno e o mar chegáballe as portas e doutro cando o era eu, pero o que si que me atrevo a esixir é que o resultado fora fermoso e toda a xente puidera recoñecer nela o espírito dun pobo para o que o mar non foi nunca unha fronteira.

Alegría ten o Demo,

que morreu un escribano,

a pluma e mailo tinteiro

quedan bailando o fandango.

Moito de gheada e mais de seseo

Mire que lle digo, don Manoel! Na taberna do Mincha, igual que no resto dos lugares de encontro do Bouzas dos anos cincuenta, a mais da xente utilizaba para falar aos seus iguais ese galego noso das Rías Baixas, con moito de gheada e mais de seseo, adobiado de termos e expresións mariñeiras, cunha miguiña de castelán e algunha que outra palabra de procedencia inglesa como croques por berberechos ou expresión como o de cruzar a ría a fulespín.

Estou a falar dos cincuenta, anos nos que os autores das prédicas do “Hable bien. Sea patriota. No sea bárbaro” xa chegaran á conclusión de que, por moito que mallaran no lombo daquelas xentes non conseguirían que deixaran de falar el español de xeito tan peculiar, e que as desfeitas que perpetraban coa lingua de Cervantes non eran debidas a falta de patriotismo senón de luces, porque eran xentes sen educación nin cultura, e o contido das súas cacholas tampouco lles daba para moito mais. Así que “Viva España y la disciplina y nuestro idioma cervantino” pero con esta xente todo esforzo é inútil, e mellor dedicar os nosos fervores a tarefas de mais alto alento.

E se falares na taberna do Mincha tratamos, cousa de comentar eran os de Fina e Farruco coa súa filla Sefa, non tanto pola ausencia dos atributos antes citados na pronuncia do galego, nas terras de Monterrei non hai nin unha nin outro, senón polo feito de que o idioma utilizado para dirixirse a ela era, invariablemente, o castelán. Ou, para ser mais precisos, o castrapo que a mais non chegaban no seu afán de parecer ilustrados. Era cousa de ver como, sen case que se decatar, pasaban de falar cos clientes ou parrafear entre eles en galego a darlle á Sefa calquera indicación ou aínda berro de advertencia en castelán!

Seguro, don Manoel, que o que lle conto non ten nada de novo para vostede, que, aínda que non no seu caso, que ben sei que vostede ven de familia castelán falante, o terá observado a cotío ao seu redor. E, ao mellor, tamén se terá preguntado cómo foi o proceso polo que chegamos a convencernos a nos mesmos de que o galego é unha lingua inculta que non val mais que para falarlle ás vacas, e, pola contra, o castelán é a da xente normal, da xente con educación, a lingua que compre saber para medrar na vida! Lingua proletaria do meu pobo, dixo o poeta, e quen sabe se ese é o problema, que asociamos o uso do galego á miseria, e deixamos de falarllo aos nosos fillos porque queremos para eles o mellor, que triúnfen na vida, e para ese labor o galego é mais baldón que honra, mais atranco que axuda! Chegar a un determinado nivel social implica para esas xentes o abandono do galego.

Veume agora as mentes o que contoume o outro día a Laura, a rapariga da que xa lle falara que ten un posto de peixe no Mercado de Bouzas. Laura adoita non facer caso das rexoubas e cubilladas das clientas, pero desta tivo confirmación de seu! A cousa vai de dona Ascensión, unha rapaza ben farruca que casou cun vellote maragato de moitos cartos. O seu ascenso social e o repudio da fala dos seus devanceiros foi todo un. O problema é que o novo idioma que pretendes usar ten as súas propias regras e vocabulario! Así que non é de estrañar que o día de autos, cando quixo interesarse polo prezo do peixe que lle enchera o ollo no posto do mercado de abastos de Bouzas, lle saíra a expresión que tanto fixo rir a Laura.

-          Mira que te digo Laura! A como tienes hoy el ojomuel?   

Si don Manoel. Os verdadeiros responsables do problema da lingua galega somos nos mesmos! Que se fora certo o relato que nos venden algúns no que toda a responsabilidade do pouco emprego que ao galego lle damos a cotío, é dos Reis Caóticos e de Franco a partes iguais, a lingua estaría a salvo! Porque tanto Franco como os católicos reis fai anos que dormen o sono sen acougo dos tiranos. Somos nos cando comezamos falándolle en castelán aos descoñecidos, cando empregamos o galego so para algunhas das nosas relacións, cando abandonamos o galego á primeira dificultade, cando non forzamos a respondernos en galego aos que teñen o deber de utilizalo.

E mire que lle digo, don Manoel. Cando a Sefa enfermou de Alzheimer e a doenza a fixo regresar á mocidade onde moraban as mais fondas das súas lembranzas, esqueceu o castelán e volveu a falar á súa filla Fina como cando a tiña no colo. Ceibe xa de medos, de desconfianzas, de ambicións, de finximentos, esquecida de toda outra consideración que non fora o amor á súa filla. Cantándolle miudiño unha cántiga.

Dáme da pera que comes,

Da mazá, un bocadiño;

dáme da boca unha fala,

do corazón un cariño.

Meu caldo, meu grelo!

Mire que lle digo, don Manoel! Temos cinco dedos na man e ningún deles é igual. Todo o que de pequeno e mirrado tiña o Farruco o tiña o seu irmán Antón de groso e desmedido no xantar e beber. Non sei ben se coma din, o nome fai á persoa ou a persoa fai o nome, pero o de Antón éralle ao irmán do Mincha moi ben acaído. Tanto que aínda nun pobo como Bouzas, experto como poucos en alcumar, aínda non foran quen de poñerlle mellor adeallo, que o noso Antón era talmente como o porquiño de tal nome, que anda solto polas rúas sen mais actividade coñecida que comer e beber de todo o que lle dan os veciños do lugar.

Antón, como outra moita xente nesta nosa terra, era da confraría dos adoradores do porco, e aínda que non facía desprezo dun bo polbo, ou uns chinchos fritidos, a súa comida cotiá tiña que conter, queiras que non queiras, un bo prato de tal manxar. Morro, orella, cacheira, raxo, solombo ou lacón, calquera parte do cocho era boa para o Antón sempre que as patacas non faltaran!

E de sobremesa, era de tódolos taberneiros sabido, un caldo. De verza ou de grelo se era o tempo, que un caldiño para rematar o xantar quenta o bandullo e mellora a dixestión. Tanta era a afección do noso Antón ao caldo, que algúns contaban, xurando que tal cousa sucedera na de Euloxio, na da Maruxa ou na de Pinzás, que niso non había acordo, que un día que faltou o caldo foi comerlle a encaldada aos marranchos.

Mais, como ben sabemos os que compartimos tal afección, o proceso de dixestión das receitas tradicionais, e o caldo de nabiza de xeito especial, provocan no común dos mortais fenómenos de  meteorismo asociados, como explican os expertos, aos procesos de  fermentación provocados polas bacterias que compoñen a flora intestinal. Se a isto engadimos a cantidade de aire tomado de forma natural na mecánica de sorber o caldo dunha culler, teremos unha pequena idea do volume de gases que poden chegar a estar presentes no tracto intestinal dunha persoa normal e, cunha sinxela multiplicación, o que o Antón podía chegar a acumular de hidróxeno, dióxido de carbono, e outros gases mais perigosos como o metano e os derivados do xofre.

A cousa é, que unha noite na que o Antón saía dunha paparota mais cargado que un vello gaiteiro, tivo un mal encontro coa parella de garda civil.

-          ¿Alto, quién va? –di o garda con voz baril.

-          Son o Antón, ho! Que sodes parvos ou estades cegos?

-          ¡Identificación! –berra o número, xa un pouco anoxado

Daquela o Antón, un pouco farto xa da situación, responde cun peido descomunal.

-          Aí a tedes. E ademais con firma!

E, mire que lle digo, don Manoel! Os gardas, que non eran de aquí, ben se deixa ver, levaron ao Antón ao cuartelillo, pero cando lle contaron os motivos da detención ao comandante do posto o home, que si era de aquí, non puido parar de rir ata dez minutos despois. Ben é certo que, para que a autoridade dos gardas non quedara menoscabada, o comandante do posto fixo entrar ao Antón nun calabozo, pero tomando a precaución de non pechar a porta, achegar a cela dúas cadeiras e unha botella de licor café que lle trouxeran de Toén, da que, di a veciñanza que nestas vilas sábeno todo, ao amencer xa non quedaba nin pinga mentres cantaban aquilo de:

Meu caldo, meu grelo

Teño un gran pracer en velo!

Nada hai mais rico co caldo,

Co caldo do grelo, do grelo do nabo!