A taberna do Mincha.

Mire que lle digo don Manoel! Din que “Nunca é tarde cando a dita é boa” pero tamén que “canto máis tarda máis xea” e que “o que tarde vendima, cómenlle ás uvas e cáganlle nas viñas”, porque para a sabedoría popular cada paremia ten a súa oposta e cada verdade ten a súa verdade oposta, que na vida poucas certezas hai, e que ten menos perigo o que nunca leu un libro que o que leu un so e pretende queimar tódolos demais.

E todo isto a conto de que? Pois que (non sen tempo!) xa chegou a Cartabón (permítame don Manoel que me sinta un pouco autor tamén) o noso libro “A taberna do Mincha”. O que ven a ser as “Crónicas dun filósofo tabernario 2”, que tal nome tamén leva, por mor de darlle un certo vincallo coa nosa primeira colección de relatos á que vostede deu en chamar “Mirequelledigo!

Para dona Lucía que hoxe cumpre doce anos.

 

Mire que lle digo don Manoel! Hoxe que a súa neta cumpre doce anos quero contarlle un conto do seu avó! Chame polo mancontro a Lucía que o relato empeza xa!

Érase, non unha vez senón moitas veces, as que a netiña dicíalle ó seu avó:

-   Avó, cóntame un conto de princesas!

E o avó calaba. Como ía explicar a súa adorada netiña de so cinco anos de idade, a carraxe que o invadía cada vez que alguén faláballe de princesas? Porque o avó fora dende ben novo un neno especial, ao que os moitos accidentes que sufrira na rúa e na escola acabaron por apartalo das actividades de risco e dos deportes violentos e, para a súa inmensa sorte, encamiñar os seus ocios ao abeiro das páxinas dos libros. E coa sabedoría contida nelas e o axeitado siso, oportunamente recuperado dos despoxos do seu naufraxio vital, edificar a fortaleza de prudencia, razón e sensatez, dende onde administrar rectamente o coñecemento, ciencia e cultura precisos nos eidos e searas da súa vida.

O avó fora (e era) un lector afoutado, impenitente e contumaz. Afoutado porque tiña a gala rematar todo canto libro encetara; impenitente porque leu tódolos días da súa larga vida, estivera onde estivera; e contumaz porque, aínda estimando e escoitando as opinións alleas, nunca mudou no seu amor por certos libros que a crítica profesional deostaba, nin no seu desdén por outros sinalados como obras mestras por esa mesma crítica.

Por escoller dúas máis entre as particularidades lectoras do avó, (por ter, ten máis que facetas o ollo dunha mosca!) citaremos o seu espírito inquiridor, que obrígalle a ler cun dicionario enciclopédico aos alcances, e o de contradición, que en demasiadas ocasións estraga o goce de algunhas das súas lecturas; en particular os contos para nenos e mozos: a literatura infantil e xuvenil, LIX no seu acrónimo.

Xa de ben novo, ao avó os heroes dos contos non lle parecían tan heroes nin as princesas tan desexables. Poñía os seus afectos máis no Capitán Garfo que no Peter Pan; máis na balea Moby Dick que non no insensato e desvariado Ahab; máis no valente Long John Silver que non no irascible e lingoreteiro Trelawney. Leu a Biblia, cousa que daquela non facían os católicos, e descubriu que o deus do Xénese era un trampón que facía que o fume das ofrendas que Caín lle facía esmagárase contra o chan namentres as de Abel subían dereitiñas ao ceo; un manipulador que tiña que levar a Isaac ata a insania coa súa esixencia de que lle sacrificara ao seu fillo primoxénito, para probar algo cuxo resultado, na súa omnisciencia, xa coñecía previamente; antolladizo e tarabelo que, descontento coa súa propia creación, manda un dioivo universal no que afoga a, cando menos, 20 millóns de persoas e innúmeros animais; un demente sedento de sangue que fai sufrir 10 pragas ao pobo exipcio, inocente das decisións do seu faraón; un racista irredento que pretende que o pobo que escolleu ten dereito a masacrar ao resto de pobos, en teoría tan obra súa como os demais. Todo iso leu e nada entendeu, e nada creu.

E un día nuns exercicios espirituais os xesuítas lle contaron que un católico irreprochable, despois de toda unha vida de bondades e sacrificio polos demais, ía ao inferno por, no intre do seu pasamento, ter un mal pensamento; namentres o que fora un canalla explotador ía ao ceo, tras unha oportuna confesión no instante anterior á súa morte. Ese día decidiu deixar para sempre unha relixión tan absurda onde hai “máis gozo no ceo por un pecador que se arrepinte que por noventa e nove xustos que non necesitan arrepentimento”

E dende esas ningún conto podía ser lido sen buscarlle as cóxegas, ningún heroe era tan perfecto como lle querían facer crer, e canda seu vilán tiña os seus motivos para non seguir o camiño vital establecido. E conforme os libros e a vida o facían medrar intelectual e politicamente aprendía que para a ideoloxía conservadora, viláns eran  tódolos que loitaban por cambiar as cousas, e os heroes aqueles que procuraban por calquera medio que todo seguira igual. Por iso ás máis das veces os viláns tiñan para el tanto atractivo.

E se dos heroes renega, as princesas tampouco teñen para el unha especial consideración:

-  E, que dicir das princesas? Branca Neves por exemplo. Branca Neves era unha inxenua; unha inxenua e unha imprudente. Como senón se pode explicar que se deite tranquilamente a durmir na casa duns descoñecidos? Sete homes que viven no medio dun bosque, afastados do resto da xente. E ananos! Que é cousa sabida que o seu armamento non corresponde coa súa estatura! E logo, cando comproba que, por fortuna para ela, os ananos non estaban moi interesados polo sexo oposto, mete á unha muller do máis sospeitosa na casa e cómese a mazá que lle ofrece. Finalmente nun máis difícil aínda, casa cun tipo do que non sabe máis que o seu xeito de bicar. Bela, a da besta, ten o síndrome de Estocolmo. A saber que libros lía que pouco ou nada aprendeu neles! Porque chegar á conclusión de que para converter a un maltratador nun príncipe azul chega cun pouquiño de paciencia, unha presada de humildade e un brazado de resignación, é, cando menos, perigoso para a saúde.

O avó colle folgos e continúa impertérrito o inventario.

-   E logo temos a Aurora, a Bela Dormente. Outra Bela máis! E cando falan de beleza, claro está!, nunca é da beleza interior! A señorita Dormente é, ante todo e sobre todo, torpe. Máis torpe e zoupeira que un burro atado a un poste. Outra explicación non ten que con 16 anos pida que lle aprendan a fiar, e á primeira que senta na roca sexa quen de picarse coa punta do fuso. Por non falar de que é outra que tal! Como Branca Neves vaise co primeiro que a bica! Que digo eu que, que obsesión que teñen cos bicos! Nin que foran rusos!

E algunha máis merece a súa atención.

-  E para acabar de rematar as cousas o caso de Cincenta. Que pasa por afable, benévola e transixente, cando o que é  de verdade unha coitada, mexeriqueira e pusilánime, que non é quen de dar unha puñada na mesa e defender os seus dereitos. Criada de servir na súa propia casa! Vivindo no faiado cos ratos e agardando un feitizo con hora de caducidade! Menos mal que esta non é princesa senón da aristocracia vinda a menos!

Pero nunca choveu que non escampase! Hai esperanza: as boas e afoutadas lexións da LIX levan anos na loita por trocar o paradigma na literatura infantil e xuvenil! Sen dar nomes, que sempre ten un o risco de deixar fora a alguén con méritos abondo como para estar nela!

E mire que lle digo dona Lucía! O seu avó, que a quere tanto, decidiu deixar por un intre ás súas historias de infamia, e contribuír, aínda que sexa minimamente, á tarefa común da Lexión LIX, publicando na súa segunda entrega das nosa Crónicas dun filósofo tabernario, un conto arredor das andanzas dun xigante xusto que leva por título “O muíño de sal”, e outro dunha serea afoutada, cuspidiña a vostede que chamou “Fuco, a serea e o diaño”. E non quero rematar este conto sen dedicarlle unha copla que non é miña senón popular:

Baila, nena! Baila, nena,

e non deixes de bailar!

Que as estrelas tamén bailan

e non deixan de alumear!

Eulalia, a da tenda de contos. (2)

 

(Fala dona Lola)

Escoite e verá don Paio! Nun lateral do fielato da estación de Vigo, da que lle falei no conto anterior, había por catro ou cinco escaleiras nas que adoitábamos a sentar ata rematar o bocadillo e a froita da merenda; condición indispensable imposta pola nosas nais antes de poder xogar. E aínda que os libros da época se obstinen en contar que daquela as nenas andabamos por un lado xogando con bonecas e cocinas, a xogos tranquilos, relacionados coas tarefas do fogar que todas soñabamos en crear, e os nenos por outro cos seus xogos de acción como a billarda, os birlos ou as “carrilanas”, o certo era que moitos nenos xogaban con nos á mariola, a corda ou a goma, e nos con eles á buxaina ou ao “gua”. E todos xuntos ás lombas, o brilé ou pés quietos. Por non falar de “polis e cacos”, o “escondite” e un, un pouco máis arriscado, que eu practicaba con especial mestría: os equilibrios riba dun dos barrís que os taberneiros deixaban almacenados na explanada ata encher un vagón con eles para devolvelos á súa procedencia, e que en tanto colmaban aquela parte da praza dun estraño recendo a viño e taberna.

Como ás máis das tendas de barrio daqueles anos de miseria, Eulalia agachaba na parte traseira, disimulada detrás dunhas caixas vellas, algúns produtos de dubidosa orixe. Café Sical da outra banda do Miño; un pouco de Winston “de batea” e algunhas cousas de comiso que un garda civil de aduanas, amigo do seu home, depositaba na tenda para a súa venta ás persoas de confianza. Aínda que o certo é que todas aquelas mercadorías so servían para meter o desasosego no corpo de Eulalia, á que aquelas cousas gustábanlle menos que a auga aos gatos. Máis axeitado ao seu carácter e ideas era aquela outra actividade cotián do quilo de patacas, un cartucho de fariña e outro de azucre, e “apúntamo na libreta ata que o meu home cobre o salario da semana”, que ter que estar sempre coas pantasmas da policía axexando na caluga era máis malo de aturar que á señora Virtudes!

A señora Virtudes, a “cangallo” por mal nome, era unha das clientas de a diario. Unha muller grosa e sempre suorenta que tiña por costume, odioso onde os haxa, de picar nas uvas do acio que Eulalia tiña no mostrador, mentres agardaba que a tendeira completara a comanda. Picaba e picaba nelas como quen anda coa cabeza enfaenada en cousas de moito fundamento, ata que non deixaba delas máis que o cangallo. Cando dona Virtudes entraba á tenda, os nenos da estación deixabamos o que estiveramos a facer para poder asistir, mortos de risas, ás rifas entre tendeira e cliente por mor de tan noxento hábito.

Pero se algún cliente facía suar frío á nosa Eulalia era ao señor Amaro; era velo baixar polo muro da estación e comezar unha frenética actividade de ocultación de mercadorías, non moi doada de entender se non sabías quen era o señor Amaro, e que hábitos vestía. Porque o señor Amaro, don Paio, era, a dicir das xentes ben informadas, inspector de Facenda.

Un deses días nos que estaba sentada nun dos banzos da entrada da tenda, lendo un dos tebeos de aluguer, entrou pola porta un home baixiño e osudo, pelo negro engomado peiteado cara atrás, que lle daban á cara unha expresión cruel, subliñada polo omnipresente bigote fino, case un trazo de lapis, dos homes do réxime: o señor Amaro.

-     ¡A los buenos días! -saudou o señor Amaro en castelán, por suposto!

-    ¡Buenos días! -responderon ao unísono Eulalia e a Pilar, que tamén estaba na tenda; eu nada dixen porque os nenos daquela viviamos nun mundo paralelo aos maiores, e raramente entrabamos no deles sen invitación previa.

-     Le veo hoy muy poca fruta, Eulalia. ¿No le quedan pavías?

E antes de que Eulalia puidera contestar, abre a Pilar a súa bolsa da compra e ensínalle ao señor Amaro a cobizada froita:

-      Leve, meu señor, leve desa froita que está deliciosa!

-   Disculpe don Amaro. -intervén rauda a tendeira -Me acaba de llegar a aún no he tenido tiempo de ponerla en el mostrador. ¿Cuánto le pongo?

-    No sé ... Ponme lo que tengas, que a mi señora le gustan mucho las pavías.

Non ben saíu pola porta o señor Amaro que xa estaba Eulalia a berrar coa Pilar:

-   Seica non sabes calar, cona! Non ves que non llas quería dar!

-   Como é iso de que non llas quería dar? Pois non a entendo!

-   Que é o que non entendes! Que este home colle o mellor da tenda, dime que o apunte, e logo nunca paga!

-   Como dis? Que non paga as pavías?

-  Nin as pavías nin nada do que leva! Que non sabes que é inspector de facenda! El non mira para o SICAL e outras cousas de estraperlo que teño, e eu non reclamo o pago de todo o que me debe!

Xa ve don Paio! Do ut des! Que ben sabe vostede que “máis vale o que deixa a seca que o que leva a chea” e que “cando moe o pobre, sempre fai aire”, que non sei se ten moito que ver co conto pero viume a cabeza e “mellor deitalo fora que podreza dentro”.

Eulalia, a da tenda de contos. (1)

 

Mire que lle digo don Manoel! Que xa era ben tempo que volvera a esta xa nosa taberna a súa muller, que o ben feito ben parece e labor esmerado non quer presa. Albízaras e parabéns por tan sisuda decisión! E calo sen máis reviravoltas, que ao pouco falar chámanlle labrego, e que oír, ver e calar son cousas de apreciar!

(Fala dona Lola)

Escoite e verá don Paio! A tenda de Eulalia, da que vai o meu relato, estaba nos baixos da miña vella casa da baixada á Estación. Ben pretiño do Recreo, a taberna da rúa Urzáiz da que me fala; a que que nos anos vinte rexentaban Benito Alonso e Anxelina Montero, os pais de don Xesús. Don Xesús Alonso Montero, por suposto! Xa sabe! Ese rapaz de noventa anos, cantareiro e falador que gusta de levar a contra aos que din del que é comunista.

-          Xa me gustaría a min, chegar a tan alta cualificación! -escoiteille dicir moitas veces! As máis delas elevando unha cunca de viño a xeito de consagración da súa firme determinación de cumprir algún día, non moi afastado, este inquebrantable desexo.

Eulalia, así sen o dona diante, que daquela poucas tendeiras levaban o trato de respecto; Eulalia, dicía, nacera na vila de Arcade, terra de moita sona pola calidade dos seus bivalvos, ostras, voandeiras e berberechos, e na súa mocidade exercía de croqueira [1] polas rúas de Vigo. Esta viaxe cotiá no ferrocarril de Arcade a Vigo, esa tan demorada espera na Estación de Vigo para coller o tren de volta, deu ocasión a que un rapaz de Monforte que traballaba nos talleres da RENFE, ollara por ela, e quedara tan enguedellado no seu feitizo que en pouco tempo levouna ao altar e, co produto da venta dunha leira que a súa familia tiña nas terras de Lemos, lle puxera a citada tenda en tan frecuentada rúa.

Moitos tesouros había para nos os nenos naquela tenda, pero ningún deles resistía a comparanza cos tebeos! Tebeos de venta, troco e aluguer; dos de aquí como Pulgarcito, DDT, Tiovivo, Mortadelo, ou o propio TBO que lles daba nome a todos; e dos de alá como o Tom e Jerry, El gato Félix, La pequeña Lulú, Porky e os seus amigos, ou aínda Supermán. Tebeos suxeitos con pinzas da roupa a cordas que cruzaban a tenda; tebeos atrás dos vidros das portas; e montes de tebeos detrás do mostrador da tenda para a o seu repaso máis de vagar cando xa leras todo o resto! Sen deixar de lado as novelas para ás irmáns maiores ou as nais! Novelas de un peso de Corín Tellado ou Carlos de Santander. E para os rapaces, os pais e os poucos dos carreteiros da Estación que sabían ler, ás “do oeste” de Marcial Lafuente Estefanía ou Silver Kane; as do espazo de Clark Carrados ou Keith Luger e as de medo de Lou Carrigan.

Á tenda de Eulalia baixabamos acotío a mercar á merenda; unha onza de chocolate para meter no pan ou un plátano que collía da piña que tiña colgada do teito. Tamén facía bocadillos de longaínza, de mortadela e o que máis me gustaba de todos eles: o de queixo de tetilla con marmelo! Con el na man saíamos á xogar á praza que había diante da estación. Na zona máis afastada da rúa da baixada á estación estaba unha gran báscula para camións, cunha pequena caseta de madeira mal pintada. Na máis achegada estaba un xardín bastante vizoso e moi coidado, protexido por un sebe de buxo. Entre un e outra estaba o fielato, unha construción de pedra e tellado a catro augas onde estaban os servizos de cobro dos arbitrios e as taxas municipais sobre as mercancías que por esa vía entraban en Vigo. A parte posterior do fielato non chegaba ata o muro da estación; deixaba entre ambas un corredor, cuxa pequena intimidade aproveitaban os moitos que non puideran aliviar no tren as súas urxencias minxitorias, para baleirar a vexigas deixando un espazo cun cheiro noxento a ouriños e quen veña detrás que tanga. Por moi ocupado o espazo citado, ou por outras razón que ao caso non veñen, un día que estabamos a miña irmá pequena e máis eu na tenda, agardando que Eulalia completara o mandado de mamá, entrou pola porta unha muller grosa coa face suorenta arfando de angustia.

-   Que me vou! Que me vou por min! -dicía polo baixiño.

E sen máis pechou a porta da tenda, separou as pernas, púxose en crequenas e deixou saír do seu corpo o exceso de líquido que tanto lle molestaba. Eulalia que ata ese momento quedara coa boca aberta como un sapo, ollando para ela se poder crer o que estaba a suceder na súa tenda, saíu do seu pasmo para poñerse a berrar

-  Pero muller que fai!

-  Non fago nada. Fixen, que xa non aguantaba máis! Déame unhas serraduras e unha vasoira que isto o arranxo eu decontado. E se fai o favor un plátano e unha mazá para levar.

E pode crer don Paio que a Eulalia non deu nin chío? Deulle a vasoira e as serraduras; envolveu nun papel de estraza plátano e mazá, e deullo, man por man co diñeiro; que seguro que foron cartos cumpridos para axudar a esquecer o dano.

---

[1] Os croques, é a denominación que reciben os berberechos en Vigo e a súa área de influencia por mor da galeguización da súa denominación en inglés palabra inglesa “cockles”.

A memoria é unha trampona.

Mire que lle digo don Manoel! A que non adiviña quen veu antonte na súa procura? Xavier Moreda, o neto do gaiteiro do que estivemos a falar van alá uns meses! Que contou vostede da nosa conversa que, como dicía o meu pai, viña máis queimado que un cabo de realistas? Non; non pasou nada, don Manoel. Vostede xa me coñece! Non pasaran dous minutos e xa estabamos tomando uns netos de viño e agardando polo prato de polvo! Dous ou tres groliños do noso monterrei e un par de talladas de polvo ceiban o bisté a calquera! Parece ser que o motivo do seu enfado viña polos comentarios que eu lle contara que o Miloro fixera do seu avó Constante.

-   Non me podía crer que estivera a falar do meu avó! −díxome xa un pouco máis calmado −Pobre Moreda! Estache bo o choio! A que ven iso do “pobre Moreda”? Pobre pola forma como morreu? Daquela de pobre nada! Que o meu avó morreu con honor, fusilado polos sublevados nos muros do castelo do Castro, sen traizoar as súas conviccións, que a ninguén dos moitos persoeiros que outrora o adulaban pediu axuda. E teño para min que morrer pola barbarie fascista, ao lado do seu pai e o seu irmán, e rodeado de homes bos non é o peor xeito de facelo! Que morrer temos que morrer todos e polo menos facelo sen mendigar. Que a unha persoa de súa fachenda e señorío non a vexo senón ergueito diante dos soldados do pelotón de fusilamento, puño en alto e gritando viva a República!

Calei diante desta acendida soflama do seu amigo. Que as veces, aínda que vostede non o crea don Manoel, tamén sei calar cando cómpre dar carrete ao falador para que non perda o fío do seu relato.

-   E se o de pobre ven polo da “economía destemperada” pois tampouco! Que destemperada e desfeita quedou cando o asasinaron, pero a barbería, as actuacións, o negocio dos punteiros e os premios nos concursos de gaitas dábanlle abondo para vestir nos mellores xastres de Vigo e para ter servicio na casa para axudar á súa muller!

-    Ben entendo! Probes quedaron a familias cando mataron aos que aportaban os cartos!

-      “Probes e ben probes; pero nunca humildes”, como dicía a avoa!

Bebeu o Xavier un trago antes de engadir que tampouco aquelo que dicía o Miloro de que os gaiteiros eran xente tan arrogante, soberbia e vaidosa, e que se os xuntabas era raro que non acabaran como galos dun mesmo poleiro, tiña moita aplicación no caso do avó Constante.

-    O que era o meu avó era un carallán! Non había nada que lle gustase máis que argallar unha boa chufa. Non ten máis que ler o desafío que lles manda a Francisco Neira e Isaac Marcuño, esquecendo precisamente a Avelino Cachafeiro, o único que puxera en cuestión o resultado do concurso de gaiteiros do ano vinte e nove na Finca do Carmen. Que outro sentido ten que lles chame “queridos discípulos”?

-    Porque non o foron?

-    Para min que en sentido de educación musical, non. Os tres se formaron en “Queixumes dos Pinos” e o mestrado nesta materia corresponde a Luis Berney. No sentido de coñecemento do oficio de gaiteiro e moi posible que si, e que por tal motivo tivera o Neira tan mala relación co meu avó. Pero, calquera sabe! Canda un conta a feira como lle foi nela!

-    Pois, mire que lle digo don Xabier! Non estou moi polos concursos! Nin de gaiteiros nin de ningunha outra cousa; que se por unha banda son un xerador de rancores e desavinzas entre os practicantes da mesma arte, por outra veñen a ser inxustos pola súa propia natureza, que nunca ninguén pode afirmar cal é a mellor rosa dun xardín, nin o mellor viño dunha comarca, nin o mellor queixo dunha feira, nin a rapariga máis fermosa; que todo e cuestión de gustos, e de gustos hai escrito pouco e malo.

Así seguimos un tempo que foi moito e soubo a pouco, falando duns e outros gaiteiros. Do Francisco Neira, excepcional gaiteiro e acérrimo inimigo do Gaiteiro de Cabral, que sabendo que tiña unha doenza pulmonar, teimou por seguir tocando a gaita, e morreu cunha nos beizos por non facerse cunha gaita de barquín. Do mal perder que tiña o Avelino Cachafeiro, tan pagado de se mesmo, que vai cunha tropa de admiradores ao “Pueblo Gallego” para queixarse dos cartos que deixaran de gañar nas festas da Peregrina de Pontevedra para vir a competir a Vigo “confiados en que se hiciese justicia”. Ao que eu, que xa sabe don Manuel que son moito de cantigas, respondín con aquela que di:

O gaiteiro de Soutelo,

mala centella que o mate.

Non quere toca-la gaita,

sen que lle dean chocolate.

Ao que o seu amigo Xabier engadiu para rematar a conversa:

-    Sabe o que lle digo? Teño para min que o Miloro é unha desas galiñas vellas que cantan como se foran un galo!

-    Espero que non o sexa don Xavier! Que xa sabe o que din desta forma de cantar das galiñas vellas! Que agoira a morte de alguén da casa, e que, para espantar o agoiro, cómpre matar a galiña de contado e, de vez que se lle corta o pescozo, dicirlle: Morte por morte, en ti cae a sorte. E non me vexo eu, nin o vexo a vostede retorcendo o pescozo de ninguén!

E mire que lle digo don Manoel! A memoria ten estas cousas. Un pretende viaxar ao seu pasado e cando chega aló decátase de daquel pretérito non queda máis cunha imaxe borrosa e adulterada. Seino don Manoel! Concordo con vostede en que non hai coñecemento nin intelixencia sen memoria, e que o conxunto de experiencias almacenadas no cerebro é a marca da nosa identidade, a guía da nosa percepción do presente, e o que permítenos anticipar o futuro e adaptarnos aos acontecementos. Pero non menos certo é aquilo de que de dez persoas presentes no mesmo acontecemento non hai dúas versións coincidentes na súa totalidade; ou a necesidade de esquecemento das experiencias traumáticas. Por non falar de que todos os que contamos cousas do pasado temos unha inclinación irrefreable a adornar e embelecer, por non dicir alterar, o noso papel nos feitos relatados. Ao fin don Manoel, non podo negar que co paso do tempo a persoa termina sendo absorbida polo seu relato e o seu personaxe.

Catro cousas son precisas

para saber namorar;

ollo fino, pé lixeiro,

discreto e saber cantar.

Ilustración: “Airiños de Cabral” Constante Moreda é o segundo pola esquerda. Foto cedida pola familia Moreda.

A perversión da utopía.

Mire que lle digo don Manoel! Pequena Rusia, Rusia pequeniña ou La Rusia Chiquita; que cadaquén lle chame como lle pete a aquel anaco de terra galega a carón de Vigo, que a min tanto me ten! E que os seus límites coincidan cos do concello de Lavadores, ou se limiten, como sostiña o meu pai, ao barrio de Riomao, o único onde a presenza comunista era maioritaria, tampouco se me dá moito, que tras do que non corro non canso.

Fale a miña veciña mentres teña o meu fol fariña, que Lavadores, era, ademais de Santa Cristina, Teis, Candeán, Cabral, Bembrive, Beade, Valadares e Zamáns, e Riomao, soamente unha pequena parte do que foi concello ata o ano corenta e un. A parte máis achegada ao Calvario da rúa Aragón, incluíndo a Corredoura, Mouregade, a Redomeira e o propio Calvario.

Lavadores era daquela moito máis un concello de labregos que de obreiros industriais. Un concello de labregos organizados no maior movemento reivindicativo de masas que, dende os primeiros anos do século, houbo en toda Galicia: o agrarismo. Por vez primeira o campesiñado galego uníase en sociedades agrarias e sindicatos agrícolas para loitar contra do sistema foral, que lle obrigaba ao pago de rendas abusivas polas terras que traballaban, e contra dos caciques e os seus sicarios, as forzas da orde pública.

Ao calor desas sociedades agrarias agroma en moitas delas o movemento libertario. Que eu recorde, do que meu pai contaba, a primeira delas foi a de Beade, a Agrupación Cultural “La Antorcha del Porvenir”, e logo xurde o resto, “La Libertad” en Bembrive, “La Nueva Humanidad” en Candean, o Centro Cultural e Artístico Deportivo en Teis e o Ateneo de Divulgación Social en Lavadores, cuxo presidente, Ramón Conde, foi paseado o 27 de xaneiro do 37 ben preto do lugar no que apareceu o cadáver do meu pai.

No barrio de Riomao, concretamente na rúa Manuel Llaneza [1], reuníase o comité socialista de Lavadores, a agrupación con máis número de militantes de Galicia; e Urania Mella, a filla de don Ricardo Mella, e o seu esposo Humberto Solleiro vivían na mesma rúa Manuel Llaneza. Xa sabe don Manoel que Uránia Mella foi a principal organizadora da Unión de Mulleres Antifascistas, unha de cuxas máis importantes tarefas era a alfabetización das mulleres. E que Humberto Solleiro, traballador de Tranvías Eléctricos de Vigo, era da directiva local da Asociación de Amigos da Unión Soviética. Tamén vivía en Riomao o escultor Camilo Nogueira que foi profesor na Escola Municipal de Artes e Oficios onde tivo alumnos de tanta sona como Xoán Piñeiro ou Silverio Rivas; o sindicalista e escritor en lingua galega Urbano Rodríguez Moledo, director do cadro de declamación "Máximo Gorki", que morreu fusilado canda Constante Moreda no Castro; e Carme Díaz conserveira e o seu marido Xosé Gómez Gaioso, que tivo escola en Lavadores, e moitos anos despois foi salvaxemente torturado durante 22 días e fusilado no “Campo da rata”, na Coruña.

Xa o mira don Manoel! Alguén podería dicir que este vello mariñeiro de Bouzas é un pouco como o barrio de Riomao: un comunista fillo dun anarquista. Cousa que, por certo, algún que vostede coñece atreveuse a preguntarme.

-          Mira que fai anos que nos coñecemos e nunca entendín como o fillo dun anarquista como o teu pai acabou de comunista! Eu, con perdón dos presentes, son dos que pensa que fillo de porco marrán seguro ...

-          Estache boa a navalla que nin corta nin talla! Aínda non lle caeu a casca do cu e xa quere ser o galo do poleiro!

-          Non se me alporice que so é unha brincadeira! −intentou dar tempero á gaita o Mauro, que ben seguro xa adiviñara a estas alturas quen era o do atrevemento −Ben sabe que eu devezo por tirarlle do xenio!

-          Non, si xa o sei! E, mire que lle digo? Ademais de devecer por dar máis que facer que un porco con artrite queres que responda á túa pregunta?

-          Se non lla sabe mal ...

-          Pois xa ves! Decateime que no camiño á Utopía os débiles non temos outra que defender a permanencia dun estado, aínda que sexa como un mal menor. Porque onde non hai estado, ou este declina das súas obrigas, quen campa como quere é un Señor aínda moito máis cruel: o mercado. Que como di a vella copla:

Se non hai un Estado

que te defenda,

quen coutará ao Mercado

e a súa fachenda?

E mire que lle digo don Manoel. Pode ser que para a xente daqueles anos trinta o chamar a Lavadores a Pequena Rusia tivera máis máis de loa e gabanza que de invectiva e aldraxe. E que pensaran que tiña un sentido positivo dar vivas a Rusia, como fan agora algúns novos camaradas mozos. Pero hoxe que sabemos que baixo Stalin e os seus herdeiros, Rusia foi a tumba da utopía, a perversión do impulso revolucionario, a inutilidade dos sacrificios de tantos que loitaron coa esperanza de ter unha vida mellor no aquén, que do alén non se sabe moito, para o meu pensamento que non hai razón ningunha para gritar que viva Rusia! Nin tampouco para pedir que morra!

---

Nota [1]: Hoxe rúa León.

De gaiteiros e desafíos.

 

Mire que lle digo don Manoel! Xa mira o que ten o de bota-la lingua a pastar como as ovellas! Acaba un agarrado a tódalas silveiras! Que comecei eu falando de gaiteiros repoludos e falangueiros, enchidos de señorío é puxante brío, e acabei falando das barricadas da chamada batalla de Vigo! Non aquela batalla que perdemos contra dos ingleses e pola que temos unha rúa no centro de Londres, senón pola que perdemos contra dos sublevados, que foi máis masacre que batalla, pois pouco pode facer a valentía dun pobo con máis disposición que formación, e cun armamento de escopetas de caza e pistolas pequenas, fronte a un exército ben adestrado para non pensar, armado de ignorancia, fusiles, metralladoras e morteiros e munición abondo. E aínda así resistiron os ataques das tropas do Capitán Carreró, nos Choróns primeiro, e no Calvario despois. E cando a resistencia no Calvario se fixo imposible, no Seixo, ata que o Comandante do Cuartel da Garda Civil de Pardavila, vendo o buque a piques de naufragar, decidiu resgar o seu xuramento de fidelidade á República, e atacalos pola retagarda.

Xa ve, don Manoel! Non todos os loucos están en gaiolas, que moitos polas rúas andan! Digo que vou falar de gaiteiros e fago como o gaiteiro de Brión, que cando lle din que toque muda de conversación. E máis que de gaiteiros en xeral o que hoxe lle quero contar é do desafío de dous gaiteiros en particular. O que don Constante Moreda [1], o “Gaiteiro de Cabral”, lanzou e don Avelino Cachafeiro, o “Gaiteiro de Soutelo” [2], recolleu. Porque destes dous grandes gaiteiros da nosa terra, tan diferentes e tan parecidos, vai a historia que me contou, chantado nese mesmo tallo onde está vostede un músico que non lle perde a cara aos dous antes citados: don Henrique Alonso ao que chamaban dende ben neno o Miloro.

Recordo que foi para ás festas do Cristo, que xa lle teño contado que para esas datas a flota de altura regresaba a Bouzas. Chegaramos con tanto peixe que o barco case que metía auga polos embornais, que daquela no Gran Sol aínda había fartura abondo, e levabamos a bordo un dos mellores “pescas” da vila. Rematadas as miñas obrigas no buque fun procurar ao Tiniño que andaba randeándose pola cuberta.

-          Mire que lle digo don Tino! Que o meu padal está farto xa dos guisotes do cociñeiro e o seu condenado sollastre, e precisa con urxencia dos recendos dun bo polbo e unhas fechas de viño!

-          Imos aló, meu amigo! Que teño para min que adoezo eu da mesma enfermidade que vostede!

E nun meu dito, meu feito, entrabamos nun correndiño pola porta da taberna do Mincha. E abofé que a Sefa alegróuselle a cara cando mirou entrar ao Tiniño.

-          Que tal de peixe, rapaces? −dinos a Sefa por saúdo.

-          Moito e bo nas bodegas, pouco e malo nos bandullos! −respondinlle eu.

-          E que conta o meu señor don Tiño, que o vexo moi calado?

-          Mala mar para tocar a gaita! −respondeulle o aludido.

-          Pois hoxe estás de sorte! Ese que tes aí sentado é dos teus! Gaiteiro e dos bos!, que tocou nos “Airiños de Cabral” co probe de Constante Moreda!

Aquel home, don Manoel, era Enrique Alonso, Miloro, músico de berce pero tamén de escola, que aprendera, dende moi novo, clarinete e, por suposto, solfexo con don Luis Berney na agrupación de “Queixumes dos pinos”. E máis adiante estudara contrapunto, harmonía e composición.

-          Pois moito gusto, don Henrique, −dixo o Tiniño, sacudíndolle afervoadamente a man ao vello gaiteiro. −Un pracer! Eu tamén algo teño de gaiteiro, aínda que agora ando na pesca!

-          Na pesca andamos todos, rapaz! Todo depende do que caia nas redes! −respondeulle o vello gaiteiro chiscándolle un ollo ao Tiniño. −A ver Sefiña; tráelle un pouco de viño a estes homes que me da o corpo que veñen máis secos que cuspe de momia.

Chegou Sefa coas cuncas. Encheunas de viño e marchou silandeira ao recanto do mostrador dende que podía escoitar a conversa. Bebemos paseniño. Miloro pasou a lingua polos beizos para capturar a derradeira pinga de viño que neles quedara, e comezou a súa historia

-          Eu non son de Bouzas, pero algo ten esta vila que ...

-          Boas mozas! −dixen eu, por facer pola conversa.

-          Será! −riu o Miloro −que cando era novo viñamos moito por mocear, e non digo cando eran ás festas! Nunha destas festas, dezaseis anos tería eu, escoitei por primeira vez aos Gaiteiros de Soutelo! Recordo que estabamos o Fredo, o meu primo Xoán e non recordo quen máis no adro da igrexa falando cunhas raparigas, cando vemos á xente a correr cara á Alameda. “Onde irá toda esta xente?”, preguntabámonos. “Os de Soutelo, os de Soutelo!” Berrounos un amigo. Eu sabía dos gaiteiros de Soutelo, que o señor Constante, co que tocaba eu o tambor, xa me falara deles dicíndome que non eran tanta cousa como o que algúns aseguraban, que ata el mesmo gañáralles nun concurso de gaitas que fixeran na Alameda de Vigo. E non paraba de rir lembrando que quedaran aínda por baixo do Neira, e que o Avelino, que era moi farruco, amarrara tal cabreo que foran a protestar á redacción do periódico “El Pueblo Gallego” cun séquito de incondicionais queixándose por non ter gañado o concurso. E tesiños como peretes afirmaron con petulancia que “non viñeran a competir a Vigo, deixando ás festas da Peregrina, para contentarse cun terceiro premio!”

-          Se a cousa é como conta, don Henrique, veulles moi ben aos de Soutelo unha lección de humildade! −argumentei eu.

-          Iso é o Evanxeo! ­−engadiu o Tino −Eu nunca deixaría una actuación que vas cobrar por un concurso que non sabes se vas gañar!

-          Tes que pensar rapaz que gañar un concurso daqueles non era tanto o importe do premio senón o que viña detrás. Para os ramistas dunha festa non era o mesmo contratar un gaiteiro sen nome que un primeiro premio dun concurso dunha cidade como de Compostela, Pontevedra ou Vigo. E en consecuencia tampouco o sería para o gaiteiro que tal premio gañara; non só o chamarían para tocar en moitas máis festas senón que o cartos que podía pedir por actuación non ían ser os mesmos!

-          E logo, don Henrique! Daquela podíase vivir da gaita?

-          Pois depende! Os de Soutelo gañaron moitos cartos e viviron moi ben. Constante Moreda, o gaiteiro co que tocaba eu o tambor daquela, non tanto. Don Constante era barbeiro en Cabral-Ponte, pero con cinco fillos e unha muller paralítica é complicado non vivir con estreitezas das dúas actividades. Se non fora que o Constante tiña moita maña e un oído extraordinario e que cunha ferramenta que lle mandara facer a un amigo de Barreras, unha cousa así, como se fora unha gubia triangular [3], retocaba uns punteiros que non valían nada, como feitos a machada, que lle compraba a un de Ponteareas. El collía aquela ferramenta e a metía por dentro do punteiro unha e outra volta, probando e probando ata que, como por encantamento, aqueles punteiros cos que ninguén podería tocar afinaban perfectamente en todas as notas. Entón os vendía, que sei eu!, por cinco veces o que lle custaran; e así arranxaba un pouco a súa economía sempre destemperada.

Aquí o vello gaiteiro fixo unha pausa. Quedou calado como se o recendo do tempo pasado houbéralle levado a conciencia ata a barbería do Moreda. Paseniño colleu un palillo e pinchou un anaco de polbo. Meteuno na boca e durante un bo bocado de tempo dedicouse a mastigar con afán. Repetiu a faena cun cacho de pan mollado en aceite, axudándose a tragar con un xeneroso chope de viño. E nos agardando; con máis paciencia que un pescador de cana non dabamos nin chío agardando que o Miloro volvera de novo ao rego do seu relato. Cando o gaiteiro fixo o aceno de coller unha nova tallada o Tiniño non puido máis e explotou:

-          Pero don Henrique: entón os de Soutelo tocaban ou non tocaban?

-          Como os mesmos anxos, rapaz! Aquelo si que era tocar a gaita. Recordo que ese día todo Bouzas estaba arredor do palco da alameda para os escoitar. Autoridades civís e eclesiásticas; armadores e conserveiros; comerciantes e tendeiros; aínda os músicos das dúas bandas de música contratadas para as festas!; todos estaban arredor do palco pedíndolles unha peza máis!

Aquí o Miloro fixo unha nova paradiña. Entornou os ollos e comezou a rir polo baixiño como se o que viña á súa memoria tivera algo de falcatruada.

-          E eles a tocar e a tocar e eu agardando a miña oportunidade! E cando baixaron do palco para ir beber algo e deixaron unha das gaitas riba do bombo co punteiro mirando para fora vin chegada a miña oportunidade! Achegueime paseniño ata a gaita, e metín o furabolos pola campá do punteiro. Non o podía crer! As gaitas eran iguais ás nosas!

-          E se as gaitas eran iguais, tan diferentes eran eles ao resto de grupos? Tiñan razón entón en queixarse porque non os houberan dado o primeiro premio?

-          Iso, meu amigo son dúas preguntas! E se a segunda é un non, a primeira quere de máis explicación. Verás! Un gaiteiro naqueles anos tocaba sempre so, cun tambor ou unha caixa para marcar o pulso. Bombo poucas veces levaba, que era unha boca máis a manter e pouco aportaba ao conxunto. E iso custaba uns cartos, e nas festas e romarías servía para alegrar as prazas, rúas e corredoiras, e para que medrara o número de mozas que podían bailar. Máis cousas das que podía facer un acordeonista. Pero se a festa tiña cartos abondo nada podía facer contra unha banda ou unha charanga, por non falar dunha orquestra!

-          Pois niso que di teño que darlle a razón. Cantas veces nas vilas a xente nova deixábanos de lado por ir bailar cos da charanga que facíalles máis festa!

-          E logo, ti tocaches tamén o tambor cun gaiteiro?

-          Pois si don Henrique! De novo, andei polos camiños cun gaiteiro. Marcial tiña por nome, era de Celanova e aprendera a tocar co gaiteiro de Penalta, que foi  mestre tamén de don Faustino Santalices.

-          Eu xa tiña moitas ideas na cabeza para mellorar esa formación. −dixo o Miloro como sen non houbera escoitado a resposta −E cando ouvín aos de Soutelo tocar, pareceume a resposta a todas as miñas dúbidas. Dúas gaitas tocando por terceiras, e unha percusión máis completa podería ser a solución para modular o volume das gaitas. Verás! Se facemos que tambor, bombo e outra percusión miúda, tarrañolas, cunchas, pandeireta ou pandeiro, toquen todos o so algún, que toquen forte ou máis baixiño, parecerá que as gaitas suben e baixan de volume! Aínda se unha das dúas gaitas deixa de tocar nas pasaxes que quero facer que o conxunto soe menos! E deste xeito o conxunto poderá tocar dende case un “piano” ata un “forte” cun resultado moito máis expresivo!

Creo que foi destas cando o Tiniño, que xa non podía estar máis tempo sen falar do seu, contoulle ao Miloro como aprendera á tocar mirando para os gaiteiros que viñan ás festas e practicando, cando ía ao monte coas cabras, cunha gaita de alcacén; de como deixara á súa terra por un mal de amores; das súas andanzas por camiños, congostras e corredoiras co Marcial e a súa filla; da enfermidade do Marcial e de como grupo desfixérase en Meira coa morte do gaiteiro; e el collera a gaita do seu mestre para cumprir o contrato, e nunca soaran tan alegres as alboradas, tan fermosa a misa da gaita como aquel ano na vila de Meira no que o Tiniño veuse, por fin, gaiteiro.

O mundo dos gaiteiros é de moita competencia e trae entre eles moitas desavinzas; ás máis das veces por mor arrogancia, soberbia e vaidade que disque quere o oficio, reflexionou o Miloro. Con todo, explicou, el nunca envexara a ninguén, nin ao Avelino co que nunca tocara, nin ao Neira nin ao Constante cos que si que o fixera; el só tiña o afán de tocar cada día mellor, e a súa loita e porfía por mudar os vellos hábitos dos gaiteiros de tocar sos, para que as bandas e orquestras non acabaran coa súa presenza nas festas. E despois dun novo anaco de polbo acompañado do inescusable cacho de pan mollado en aceite, e o xeneroso grolo de viño, contounos como volvera á barbería do Moreda, baluarte, como o resto das barberías do país, do canto e a música popular, berce de artistas e grupos, centros sociais do pobo onde a xente do común, podía escoitar música ou aínda participar nela mentres que agardaban a súa quenda para cortar o pelo ou ser barbeados.

-          Don Constante, como me dixo que os de Soutelo eran malos gaiteiros?

-          Tal non dixen. So que non eran tan bos gaiteiros como eles se tiñan, que pensaban que tocaban mellor que calquera e que por iso ían gañar sempre! E ninguén é mellor que ninguén, que para gustos hai colores, e os concursos, ben se sabe, son cousa de opinións, e do que valora e gusta a cada un dos xurados.

E tanta foi a insistencia do Miloro que ao final o barbeiro non tivo outra que darlle, aínda de moi mala gana, a oportunidade de empezar cunha gaita que tiña un punteiro e unha  palleta malísimas.

-          Eu collín a gaita e leveina, e cando vin que non facía bo dela, saquei a palleta e estiven argallando nela, ata que entendín como funcionaba. Logo fun a comprar outras mellores e dicía que ía de parte de Moreda. Pero como tampouco me deixaban satisfeito desfacíaas novamente ata que fun quen de facer as miñas.

-          Pois niso tamén cadramos -interveu o Tino -que eu sempre lle preparaba as palletas ao meu Marcial!

-          E eu a mallar no ferro frío do Constante −seguiu Miloro como se non o escoitara −insistíndolle que tiñamos que buscar outro gaiteiro para poder facer o que os de Soutelo! Un día, farto xa da miña insistencia, confesoume que a idea gustáballe pero que non podía repartir as ganancias con outro gaiteiro; que tiña moitas dificultades económicas, que pagar a unha muller para que faga as tarefas da casa, que a súa dona non pode, lle leva unha parte do que saca da barbería e das gaitas. Pero eu nunca fun de tirarlle pedras ó mar, e xa dera moitos paseos de Cabral a Sobrido para non ter todo ben enfiado e falado cun rapaz ao que ben se lle podería aplicar aquilo de “De bestas a mular, e de homes o de pouco falar”, Manuel Oliveira, O Moreno. Así que, vencidas xa as derradeiras resistencias do barbeiro, alá polo ano vinte e oito, fundamos os “Airiños de Cabral”, un cuarteto ao modo dos de Soutelo, con Constante Moreda e Manuel Oliveira nas gaitas, o estupendo barítono Enrique Clemata no bombo e eu mesmo, que tampouco canto mal, no tambor.

E como se o que dixera necesitara de confirmación, o Miloro entoou aquela cantiga de gaiteiro cuxa primeira estrofa di así:

Non hai amores máis firmes

que o do gaiteiro e a gaita.

Eu lle sopro e ela toca;

nin a engano nin me engana.

---

Nota [1]: Constante Moreda Vázquez, que naceu en 1894 da señora Ramona e do señor Manuel no barrio de Cabral-Sello do concello de Lavadores, foi moito máis que un dos grandes gaiteiros de Galicia. Perruqueiro de profesión, soubo dende moi novo conxugar o seu oficio coas súas múltiples paixóns: a crónica e crítica social no semanario La Ráfaga, o tocar a gaita e facer punteiros e palletas para elas, e a militancia política no Partido Comunista. Estivo vinculado a grandes coros da época como Queixumes dos Pinos e Airiños do mar de Teis. En 1928 formou Airiños de Cabral co que disque levaría a súa última actuación nas festas de Santa Mariña en pleno 18 de xullo.

Nota [2]: Avelino Cachafeiro naceu en 1899 en Soutelo de Montes nunha familia de gaiteiros. Aprendeu a toca-la gaita co seu avó Xan, practicando mentres coidaba do gando. Aínda que a familia estivo sempre no oficio da música Avelino aprendeu o oficio de ferreiro en Carballás. Para o ano 1919 a familia xa formara o grupo Os Gaiteiros de Soutelo con Avelino, os seus irmáns Castor e Bautista, o seu pai Fermín e a tía Andrea, que algunhas veces se axuntaba a eles para tocar a pandeireta ou o pandeiro.

Nota [3]: trátase dunha ferramenta que os obradoiros de gaitas denominan escariador; unha ferramenta manual formada por unha lámina de aceiro de forma triangular, cos bordos opostos afiados e montada sobre unha  empuñadura ou mango transversal que serve precisamente para a función descrita.

A barricada do Calvario

 

Mire que lle digo don Manoel! E de quen di que ven sendo ese amigo do que me fala? Dos Moreda? Vaites, vaites! Moitas veces escoite de neno tocar ao seu avó Constante, “O gaiteiro de Cabral” un repoludo gaiteiro daqueles que tan ben describiu Rosalía de Castro, sempre coidadosos no vestir, cariñosos e falangueiros, enchidos de señorío é puxante brío! Disque a perruquería que tiña preto da ponte de Cabral, era unha Atenas onde xuntaba a o mellor da cultura popular, a música, e as arelas por cambiar o mundo! E non era o único! Porque naqueles anos da segunda república eran milleiros os ateneos, orfeóns, sociedades agrarias e culturais, nas que comezaban a arder os fachos que afastarían as tebras da secular ignorancia e resignada escravitude, os fachos que quecerían nos peitos da xentes de ben as arelas por tomar o leme das súas vidas, e rachar as vellas cadeas de diosloquiere que os tiveran séculos aferrollados, e por fin ter ánimo, audacia e afouteza abondo para levar adiante as reformas sociais e económicas, profundas e inadiables, que tantos séculos lle foran negadas, convencidos de que todo podería cambiar se o soñabamos abondo.

Pero xa ve don Manoel! Todo aquilo morreu de morte matada aquel maldito xullo do trinta e seis no que os militares decidiron obedecer as ordes da santísima trindade, monarquía, nobreza latifundista e igrexa, e cortar de raíz os progresos que as crases populares en xeral e as mulleres en particular, arrancaran con denodado esforzo. Algún, como Xosé Vilaverde, xa miráralle o cu á curuxa, e predixera con acerto no mitin do Primeiro de Maio do Tamberlick, o que estaba para caer riba das nosas cabezas. E o luns día 20, coas comunicacións cortadas e sen posibilidade de ter noticias da evolución do golpe que os africanistas deran o 17 en Melilla, o capitán Antonio Carreró Vergés, forma a un piquete de Infantería duns 50 soldados e sae do cuartel da parte posterior do que hoxe é o MARCO, para ler o bando de guerra na Porta do Sol. Cando chegan alí é a unha da tarde, e hai xente por todas partes dando vivas á República. Carreró forma á tropa e dálle o bando ao seu axudante, o tenente José Pavón, para que o lea. A xente grita “traizón, traizón!”, e da vivas á República. Un mozo, Diego Lence, Lenín Moreda?, arranca o bando das mans de Pavón. “Morran os traidores! U.H.P.!” grita! O capitán Carreró da a orden de disparar e aquilo é unha masacre. A xente está tan próxima que cada bala fire a varios manifestantes. “Armas, armas!” gritan algúns; pero non hai mais que algunha escopeta de caza e pistolas pequenas. No chan quedan uns 15 mortos e decenas de feridos que a xente recolle, e a tropa volta ao cuartel.

Os defensores da República están practicamente sen armas. Algunhas escopetas de caza obtidas no asalto á armería “A Cosmopolita” da Porta do Sol, algúns fusiles collidos do cuartel da Garda Civil de Teis, e case que ningunha munición. A batalla de Vigo comeza o día 21 de xullo, na barricada de “os Choróns”. Os defensores da República, maioritariamente da CNT, resisten tirando bombas caseiras, pero a diferenza de armamento é demasiado grande e teñen que retroceder ata a seguinte liña de defensa: a barricada do Calvario, crisol no que se funden e mestúranse como un só os defensores dá República, poñendo, por fin, o que os une por riba do que lles separa. Alí están os comunistas Humberto Solleiro "o Chapapote", Urbano Moledo e os Moreda pai e fillos;  os anarquistas Juan Silveira, Federico Caballero “O Cuba”, Fernando Lago e o meu pai; sindicalistas, membros de asociacións obreiras e republicanos; xentes de Vigo e de Lavadores, de Tui, de Ponteareas, de A Cañiza e outras partes de la provincia que chegaran para defender á República con máis entusiasmo que armas, ou preparación para usalas.

Para romper as barricadas, Carreró ordena o uso de morteiros. De pouco valen os perdigóns contra das balas, as escopetas contra das metralladoras, os botes de pementos contra os morteiros! Conforme avanza o día, a munición escasea entre os milicianos, e a pesar da súa firme resistencia, O Calvario termina por caer. No Seixo, en Lavadores, a Pequena Rusia, tamén hai forte resistencia, pero ao mediodía os sublevados toman o concello. Os milicianos retíranse cara ao Cuartel da Garda Civil de Pardavila pero os seus mandos xa decidiran que non pagaba a pena poñerse a mal co exército por cousa tan nimia como un xuramento de fidelidade á República e os atacan pola retagarda. Acábanse as bombas caseiras e a munición, e sen posibilidade de combater en dúas frontes os milicianos sobreviventes foxen cara ao monte.

O 22 de xullo, os falanxistas se instalan en la “Casa do Pobo” e campan fachendosos coma galos de curral por case que toda a cidade. Comeza a represión indiscriminada, que, como xa indicara o Xeneral Mola o ideólogo do golpe nas súas Directrices secretas, tiñan como obxectivo paralizar a acción dos indecisos, amplamente maioritarios.  

-          Cando se carece de forza suficiente para asegurar a vixilancia e o control total, unha represión severa e indiscriminada, tan irracional que non permita advertir regra algunha que garanta a seguridade dos contrarios ou indiferentes, é o mellor xeito de paralizar a uns e mover a outros a unha colaboración activa.

Grazas don Manoel! Xa vexo que vou a ter que mercar eu un “mancontro” [1] como o seu, agora que xa a miña memoria comeza a decaer.

Pouca xente da que estivo no Calvario salvou a vida. Véñenme ás mentes Juan Silveira, que tralo seu paso á clandestinidade foi quen de chegar a Porto Alegre, en Brasil; Federico Caballero “O Cuba” que a noite que ía a ser “sacado” da prisión do Frontón Vigués polo “Rabioso” tivo o sangue de esgrimir a súa condición de cubano e foi deportado á illa pola intervención do Cónsul Blas Molina; e Urania Mella, a filla de Ricardo Mella e Esperanza Serrano, presidenta da Unión de Mulleres Antifascistas de Vigo, á que colleron en Redondela co seu home Humberto Solleiro Rivera, Presidente da Sociedade Cultural e Deportiva de Lavadores. Os dous foron condenados á pena de morte pero a de Urania foi conmutada por 12 anos de reclusión no cárcere de Saturrarán en Guipúscoa. Os Moreda, o gaiteiro Constante Moreda Vázquez, o seu pai Manuel Moreda Outeiral, o seu irmán José Moreda Vázquez, o panadeiro Manuel Núñez, o labrego Antonio Sayar, o carpinteiro de Riomao Fernando Costas “O Lañurro”, o pintor do Calvario Manuel Acuña, Luis Ferreira, Jose González Andreu, zapateiro e concelleiro socialista do Calvario, o albanel Luis Martínez Román, e Urbano Rodríguez Moledo, sindicalista, poeta e dramaturgo, Presidente do Ateneo Deportivo Obreiro de Lavadores, foron executados no Monte do Castro o 10 de decembro de 1936.

E o meu pai, que caera ferido por unha bomba que estaloulle nas mans a un compañeiro da CNT, ao final o recollemos na rebouza do túnel que está preto da praia das Fontes no carro do argazo.

E mire que lle digo don Manoel! Que de vacas fala o vaqueiro e de vento o mariñeiro, e ben sei que non é vostede, que ven sendo dos meus, a quen vai dirixida esta memoria miña, pero xa que tivo e ten, o aquel de poñer as nosas conversas por escrito, non perdo a esperanza que á xente nova lle dea por ás ler e reflexionar, que sen unha mocidade coñecedora da nosa historia recente non hai progreso nin revolución posible. Que quen controla o pasado, controla o presente e o futuro, e nós, os maiores, temos a obriga de achegar á mocidade o sucedido para que, como dicía Marx, a traxedia non se repita como farsa, cousa que pode ser máis terrorífica que a traxedia orixinal.

A vida que leva o pobre

é como a vida do grilo;

polo día moita fame,

pola noite moito frío.

 

---

Nota [1]: O Mirequelledigo, cousas de vellos!, segue a chamar “mancontros” aos teléfonos actuais, mal chamados intelixentes, lembrando a chiscadela que faciamos vai anos con os que presumían de ter un daqueles artefactos que non servían practicamente de nada polo seu enorme peso, baixa autonomía e nula cobertura, e que como non recibían chamada ningunha que lle permitira presumir de teléfono chamaban eles dicindo algo deste xeito:

-          Óesme Manuel? Mancontro aquí abaixo; mancontro alí arriba; mancontro ben …