Don Pésimo e don Óptimo

Mire que lle digo don Manoel! “Mudam-se os tempos, mudam-se as vontades”, que lle dicía eu estes días a conta do relato da Maruxa, o xílgaro de Santa Baia de Alcabre. Lle dicía eu, citando un dos sonetos máis coñecidos do poeta portugués don Luís Vaz de Camões, quero supoñer que escrito nunha das fase mais melancólicas da súa vida.

Mudam-se os tempos, mudam-se as vontades,
Muda-se o ser, muda-se a confiança;
Todo o mundo é composto de mudança,
Tomando sempre novas qualidades.
Continuamente vemos novidades,
Diferentes em tudo da esperança;
Do mal ficam as mágoas na lembrança,
E do bem, se algum houve, as saudades.

E non me pregunte o por que memoricei o soneto enteiro cando estou en total desacordo coa visión agoirenta e pesimista do poeta de Os Lusíadas. “Continuamente vemos novidades” afirma cheo de razón ... no século XVI! Pois non lle digo nada se tivera que vivir no XXI e aprender a pelexar coa banca dixital, os teléfonos espelidos e sobrevivir no internet das persoas e das cousas! Que non digo eu que nos seus días o mundo non estivera cheo de mudanzas, que cada século ten a súa velocidade de cambio, pero aínda que o poeta escribira o seu soneto cando a xuventude xa quedara atrás, morreu con 56 anos, o que non creo que fora “terceira idade” nin tan sequera no seu século! E aínda se tal cousa fora certa, que teríamos que dicir nos de tales avances? Os que, como no meu caso, estamos, non no que hoxe chaman cuarta idade, senón máis ben na quinta!

Para rematar o segundo cuarteto co de Do mal ficam as mágoas na lembrança, e do bem, se algum houve, as saudades. Cando é ben sabido que a lembranza tende a dulcificar ás mágoas pretéritas e a situar os trunfos persoais na súa xusta medida! Teño para min que o poeta, ou ben pensaba que a melancolía, o decaemento, a languidez e señardade tiñan máis valor literario que a ledicia, a diversión, euforia e xúbilo, ou viña sendo un pouco como don Pésimo, aquel personaxe do gran debuxante Escobar, nos tebeos dos anos sesenta.

E un digno émulo de tal personaxe e do seu complementario, non podían faltar entre os clientes da taberna, que xa sabe don Manoel que na do Mincha, espazo que un día chamou microcosmos tabernario, haiche de todo como en botica. 

O don Óptimo da citada historieta do Tío Vivo, viña sendo o Servando, un barbeiro da Rúa dos Ferreiros e músico máis que notable nunha agrupación de pulso e púa. Sempre ledo como unhas marabillas era home que a todo o que lle sucedía sacaba proveito, de todo acontecemento facía unha festa e con todo desfrutaba coma un micho cun axóuxere. O seu contrario, don Pésimo, tiña por nome de pía Evencio e traballaba no banco Hispano, polo que seguro que o seu pai o coñecía ben. Evencio era un home triste, sempre malhumorado e sempre queixándose de todo, cuxa única afección coñecida era a de levarlle a contra a Servando. Por facer unha definición rápida poderiamos dicir que Evencio era o mellor exemplo posible do refrán aquel de que cada can lambe a súa ferida, pero o que moito a lambe lle tira sangue.

Se sería prosma o Evencio que un día que lle tocou un premio na lotería andaba pola taberna a laiarse como un can lunático da súa mala sorte de non ter cartos abondo para xogar o billete enteiro en lugar dun décimo! Por suposto que tal queixa serviulle de arreda abondo como para non invitar a nada á parroquia do Mincha!

Pola contra Servando era quen de ver os aspectos bos aínda das peores desgrazas. Recordo o día que ardeulle a barbería por mor dun curtocircuíto. “Pois mira ti que boa oportunidade para cambiar a decoración, que boa falta facíalle xa!” −Foi a súa reflexión primeira− “Sen falar que os días que teña que ter pechado collo as vacacións que nunca lle puiden dar a muller e ímonos a Mallorca con un destes viaxes organizados para que lle dean todo feito a probe, que non fai máis que traballar!”

E desta pelaxe podo contarlle todos os exemplos que queira! Ata o día aquel no que o Evencio chegou á taberna disposto a demostrar que el tamén era quen de extraer mensaxes positivos de desgrazas reais ou aparentes.

- Home don Servando! A vostede quería ver! Veño de estar no banco co Padre Aureliano, comentando o que ven hoxe no Faro dos nenos eses que morreron nunha chabola envelenados por unha estufa que queimaba mal.

- Bo día don Evencio. E que era o que dicía o “Padre Ultramontano” das mortes esas?

- Pois era optimista; como vostede.

- Optimista? Como de optimista? 

- Pois que como os que morreran foran uns cativiños aínda non tiveran tempo de pecar, polo que, que sorte!, anxiños ao ceo!

- Pois sabe o que lle digo don Evencio? Que o Padre Aureliano non é un optimista. O Padre Aureliano é un fillo da gran puta! 

E mire que lle digo don Manoel! Malia ao deterioro físico e cognitivo propio dos moitos anos e a multiplicación de dós polas constantes perdas de coñecidos, amigos e familiares, soamente envellecemos cando imos perdendo interese pola vida, e polos demais. Cando encerrámonos nos nosos propios problemas illándonos dos da sociedade que nos rodea, cando deixamos que a apatía emocional dos demais polas nosas cousas nos abafe. Botémoslle unha man a don Servando cantando a versión de José Mario Branco de “Mudam-se os tempos, mudam-se as vontades” modificando a mensaxe conformista do poema orixinal Camões co axeitado retrouso que di:

“Mas se tudo o mundo é composto de mudança,
Troquemos-lhes as voltas que ainda o dia é uma criança!”

Cousas da sororidade!

Mire que lle digo don Manoel! Menos mal que apareceu vostede pola porta porque xa estaba eu máis farto dalgúns confrades desta parroquia que un gato de tripas! Que se malos xordos son os que non queren ouvir, peores son os que regañan o beizo coma os coellos para facer risa de toda canta cousa seria se di.

E como quere que me poña don Manoel? Estaba eu comentando con don Antonio o da asesoría, home que, como recordará, era moi afeccionado os libros de auto axuda e as palabras revesgadas, da cantidade, calidade e utilidade das descubertas, achados e alfaias do vocabulario da prensa actual.

El dicía: “resiliencia”, e eu engadía: “empatía”; el propoñía: “deconstrución”, eu retrucaba: “asertivo”; el suxería: “emprendemento”, eu contestaba: “empoderamento”. E así ata que xurdiu a palabra sororidade.

-  Sororidade? E iso que ven sendo? −Dixo don Antonio moi serio.

-  Pois ven sendo como a fraternidade, pero de mulleres! −Aclareille −Val dicir amizade, afecto, solidariedade entre mulleres. O utiliza moito o movemento feminista como reivindicación dun sentimento necesario na loita por gañar o papel da muller na sociedade.

E daquela, sen que ninguén lles mandara tocar aquí una gaita, entran na conversa como fato de porcos nunha igrexa todos aqueles que estaban a ouvir sen dar nin chío, sen outro motivo nin razón que o de facer risa de toda canta cousa seria se di.

-  Pois eu estaba convencido que sororidade era o que facían as monxas para aliviar tensións! −Interrompe o Raposo, que ten sona de gracioso e ocorrente.

-  Non ó! A sororidade o líquido que traen os iogures cando tiras a tapa. −Aporta o seu gran de comicidade o Catrollos.

-  Pois eu entendera sonoridade! Ou sexa o que fai a miña muller cando mete entre peito e lombo unha boa fabada! −Remata co seu estilo habitual o Antón, que xa sabe que devece polo escatolóxico.

E así, todos van engadindo a súa chanza ata que para rematar a Sefa, fai un axeitado comentario:

-  Pois eu estou segura que a sororidade non me gaña ninguén! Que eu son moi amiga das miñas amigas!

Calado como un peto estaba o Xulio, un vello xubilado que tivera unha carnicería no Mercado de Bouzas onde comprabamos a carne as poucas veces que podiamos permitirnos tal luxo.

-   Sororidade de verdade a da miña muller!

-  E logo don Xulio. Algunha razón terá para facer tal afirmación?

A historia de don Xulio e as irmás.

Pois verá meu amigo. Cóntolle esta historia agora que a terra do camposanto de Bouzas garda xa celosamente o segredo das miñas defuntiñas, e nada as pode xa conturbar no seu descanso. Vostede coñeceume xa no meu posto do Mercado, pero eu antes da carnicería tiven unha pequena explotación gandeira de vacún na aldea de Rebordechán, de onde eran os meus pais. Nas terras da Paradanta pouca diversión había daquela máis que a festa de San Sebastián no mes de agosto, e as romarías das parroquias da contorna. E logo os seráns, que outros chaman foliadas, ruadas ou polavilas. Un día, cando a xuízo dos vellos xa estaba en idade de merecer, fun a mocear a unha foliada na Hermida, e alí como di o cantar, enguedelleime dunha rapaciña do lugar de Pousa. Falamos e bailamos, bailamos e falamos, e cando chegou a hora de marchar xa non me puiden desenguedellar. Así que, despois dun breve noivado casamos na Igrexa de San Xoán de Angudes e Encarnación, que tal nome tiña a recén casada, veuse a vivir comigo a unha casa do trinque, que fixera para ela en Rebordechán, que xa se sabe que “alá vaias, casada, onde non atopes sogra nin cuñada”.

Na casa de Pousa quedou ocupándose da nai, viúva daquelas que non poden acreditar se o son de vivo ou de morto, Ascensión a irmán pequena da miña muller. Solteira sen vocación nin convencemento de que, como din as cantigas, sexa boa vida a vida de solteira, por moito que algunha casada chore de arrepentida.

Adeus miña queridiña,

terra fría non dá pan;

vale mais quedar solteira

que casar cun balandrán.

Porque as irmáns pequenas que quedan na casa por mor de coidar da nai teñen todas as rifas para que lle toque o premio gordo de morrer solteiras, que non hai moitos homes que queiran casar e levar muller e sogra nun mesmo lote.

Pasaron un poucos anos, e malia o moito afán, paixón e perseveranza que os dous poñiamos no asunto, os fillos non viñan. Este noso fracaso tiña a Encarnación moi triste e desmoralizada. E teño para min que nesta tristeza a ausencia da súa querida irmán tiña tamén algo que ver. Pero ás veces a semente da fortuna ven envolta no ourizo da desgraza, e a nai de Ascensión morreu, ceibando a probe de tan fatal destino. Aínda non lle déramos terra a coitada da nai cando as dúas xa estaban canda min coas mans collidas e olliños de gato mequeiro a pedirme se Ascensión podía vir a vivir connosco.

Por suposto que dixen que si, don Paio! Que mellor agasallo podía facer á miña muller naquel intre de dolor? Sen esquecer que unha muller máis nunha casa con tanto quefacer coma nosa era como o mel nas filloas! Meses de felicidade aqueles! Todo na casa ía como unha seda, e as dúas irmáns me facían sentir como un rei nunha cesta! Se levaría unha vida como a dun crego que ata cheguei a esquecer os nosos planes por ter un herdeiro!

Que Encarnación non fixera o mesmo comprobeino unha noite cando atopei agardando por min no tálamo marital non unha senón dúas femias! “Tranquilo Xulio que está todo falado! Que Ascensión está conforme en axudarnos a ter o fillo polo que devecemos vai tanto tempo”. Espetoume cun sorriso cómplice iluminando a súa cara de michiño mecoso. “Que a Ascensión ti tamén lle gustas, e ela tamén ten ás súas necesidades!” Que Encarnación non era de moito falar pero cando botaba a lingua a pacer non daba parado. “E digo eu: que lei humana ou divina vaime impedir compartir o que a min me sobra, e se iso vai ser pola felicidade dos tres a quen facemos mal?”

Deixeime convencer don Paio: A carne é débil! E teño que recoñecer que aínda que traballo tiven abondo nunca houbo motivo de queixa. E como estaba nos plans de Encarnación, ao pouco a semente depositada arraigou e, cumprido o tempo debido, naceu noso fillo. E naceu xa en Bouzas, onde nos viñemos despois de deixar a casa e as vacas a un curmán que volvera de Suíza con algúns cartos. A unha vila nunha grande cidade onde ninguén nos coñecía nin podía saber cal das dúas mulleres que collía de ganchete era a miña esposa e cal a nai do meu fillo.

E digo eu: se ás dúas estiveron felices mentres viviron, por que teño que facer caso das prédicas duns homes que están máis interesados en salvar aos demais que en vivir acorde co que recomendan? Como dicía a miña defuntiña dándome moquetes agarimosos na caluga:

-          E que xa se sabe que un bo boi da para moitas vacas!

Cantar coma un xílgaro!

Mire que lle digo, don Manoel! Ben, ben, o que é cantar coma un xílgaro, cantaba Maruxa, a filla de Ascensión, unha peixeira de Santa Baia de Alcabre que completaba os seus magros ingresos familiares coa venta do tabaco do “entrepot” do seu home.

Ascensión tivera antes de casar unha brevísima vida artística como soprano na Sociedade coral «La Oliva». Vida artística que tivo que abandonar por esixencia do seu mozo, un mariñeiro do Berbés tan garrido como falto de luces, que puxo tal condición convencido de que o noivado outorgáballe esa autoridade. E cabe dicir que Ascensión, filla ao fin da ideoloxía do seu tempo, no puxo á demanda moita oposición, que xa se sabe que nestas cousas non todo é culpa do home, que a opinión de Ascensión algo contaría no resultado! Que moitas veces dicimos que facemos tal ou tal outro desatino por amor, cando ben sabe don Manoel, que o amor para ser tal non pode ser un camiño de sentido único!

Anos despois Ascensión recibiu, do ceo dicía ela, a recompensa aos seus soños e renuncias que deixara como flores murchas deitadas ao pé do altar da igrexa de Alcabre o día da voda: unha filliña cunha voz e un gusto pola música que engaiolaba aos mesmos paxaros á que puxo por nome Maruxa. E o cura bautizou como María, que a igrexa católica apostólica e romana non está por esas modernidades.

Vostede é moi novo para recordalo pero alá polos primeiros anos da década dos cincuenta suprímese a cartilla de racionamento. E zas!, xa non hai fame en España. Xa non hai fame oficialmente porque os cartos das axudas norteamericanas pola instalación de bases militares se quedan nas poutas duns poucos, e pouco mellora a situación da xente do común. Un pouco si. Abondo como para que algúns menos probes que os demais puideran mercar un daqueles aparellos de radio que algúns chamaban, sen saber moi ben por que, superheterodinos. Que se ben non quitan a fame a distraen, e algúns dos concursos aínda a alivian! Como o de “Chocolates la Perfección” (la perfección del chocolate) en Radio Vigo.

E dun destes concursos de Radio Vigo vai precisamente, o noso relato! Un de cancións que non podo recordar se tamén estaba patrocinado ou non pola citada marca de chocolate, que a memoria ten estas cousas cando un ten máis camiño andado do que lle queda por andar.

O que si recordo era que o concurso tiña como dúas fases. Na primeira os concursantes cantaban con público no salón de actos que a propia emisora tiña ao efecto, ou facíano por teléfono dende casa. Dende a casa ou máis ben desde algún comercio da súa confianza, que dispoñer de teléfono propio non estaba ao alcance máis que da xente de moitos posibles! Rematadas as actuacións do día o público presente, e os ouvintes que quixeran facelo telefonicamente, puntuaban a cada un dos aspirantes establecendo deste xeito ás súas preferencias. A segunda fase, ao finalizar a tempada, se facía unha gala multitudinaria no teatro García Barbón con os concursantes que tiñan máis puntuación, na que outorgábanse os diversos e substanciosos premios as distintas especialidades.

Maruxa fora unha mociña sen complexos, sempre leda coma unha carricanta, que bailaba con xeito e cantaba con xenio diante de calquera sen máis que llo pedira. Pero “Mudam-se os tempos, mudam-se as vontades” e Maruxa medrou de moza a adolescente e co período que sinalaba este paso de nena a muller chegaron os medos e as vergonzas, e o poñerse máis vermella que a doa das xibardas con que calquera lle falara ou simplemente ollara para ela. Se Maruxa estaba a cantar pola casa mentres facía ás súas tarefas bastaba que escoitara o murmurio dunha voz allea ou un mínimo ruído pola casa para que deixara de súpeto de facelo. Malia a todo, os premios do concurso de voces de Radio Vigo eran tan atractivos que Ascensión convenceu a súa filla para que participara no concurso chamando por teléfono dende a rebotica da farmacia de don Miguel, un dos máis ferventes admiradores do seu arte canoro. Así que Maruxa, obedecendo o consello da súa nai, encerrouse baixo sete chaves na rebotica da farmacia, e naquel silencio e soidade ceibou de novo a súa durmida voz. Non teño que dicirlle, don Manoel que a súa puntuación foi a máxima posible, superando con moito a dos mellores.

Convencela para que participara na segunda fase no García Barbón foi peor que un dos sete traballos de Hércules! As forzas vivas do barrio sumaron esforzos en convencer á mociña do necesario que o premio era para os seus pais, argumento este moito máis forte para Maruxa que a posible gloria de gañar o concurso. E a petición do fillo de don Miguel o boticario, que estudaba en Compostela e viñera para escoitala cantar nun escenario, foi o argumento definitivo para que Maruxa dera o definitivo si á súa participación.

Chegou o día. Ben sabe vostede don Manoel que cando unha persoa está relaxada atura ben a gana de mexar. Pero cando está nunha situación de ansiedade a cousa non é tan sinxela, e isto foi o que lle pasou a Maruxa. Cada vez que o rexedor lle anunciaba que se achegaba a súa quenda Maruxa apertaba as pernas xemendo “que me mexo, que me mexo!” Ata que non tivo outra que saír porque xa non quedaba ninguén para actuar.

A orquestra ataca os primeiros compases do tema. O director dálle a entrada, pero Maruxa está noutro mundo onde nin se escoita a música nin hai director. Os golpes da batuta no atril semellan espertar a Maruxa que por primeira vez parece decatarse de onde está. “Da capo” di o director dirixíndose os músicos. E máis baixiño para Maruxa: “veña rapariga! Ti podes!” Pero non é certo: Maruxa non pode. Si que comeza a cantar pero coas poutas do medo apertándolle a gorxa ninguén é quen de afinar, e Maruxa sabe que está fora de ton, e os saloucos interrompen o seu canto.

E diante da situación non hai outra que baixar o pano e parar o concurso, mentres que, coma sempre, a masa divídese en dúas faccións opostas. As bestas que comezan a rir e alcumala, e a boa xente que entenden e comparten a decepción da rapariga. Un galiñeiro que cacarexa, berra, apupa e asubía, e unha platea na que os máis calan e algúns protestan pola actitude dos bárbaros. E ao final, cando os insultos dalgúns superan xa os límites admisibles e se lanzan os consabidos desafíos de “baixa se tes ovos” e “sube se os tes ti”, montouse unha pelexa que a piques estivo de dar cos pelexadores no cuartel dos grises, acusados de alboroto público.

E mire que lle digo don Manoel! Que aquela noite Maruxa volveu a casa acubillada por un brazo do seu pai, mentres, por primeira vez en moito tempo, Ascensión colgábase do outro, orgullosa da forza e enerxía do seu home.

Non te troco meu meniño,

non te troco meu amor;

nin pola prata da lúa,

nin polo ouro do sol.

 

Viva San Roque!

Mire que lle digo don Manoel Non vai moito tempo alá conteille algo da índole e carácter do Roque, aquel home que amaba os cans por riba de tódalas cousas. Do Roque e do seu can que atendía polo nome de Trotski e tiña a cara cuspidiña (segundo os seus ollos) á do revolucionario ruso. Recordará que o noso Roque érache un polemista vocacional que podía pasar horas e horas abullando proposicións, premisas e conclusións, inductivas ou dedutivas, como o caño dunha fonte verte auga.

Xa ve don Manoel! Nada que ver co aquel outro Roque, nado de Montpellier, que percorreu a península itálica camiño de Roma curando a todo canto apestado saíalle ao camiño facendo riba deles o sinal da cruz. E enterrando a aqueles que, por unhas razóns ou por outras, morrían malia a aplicación de tan científico procedemento! Nada que ver un e outro Roque nin na fasquía nin no temperamento! O santo, milagreiro e un pouco parvo; o de Bouzas espelido como o can do ferreiro que dorme ás marteladas e esperta para ás dentadas, que nunca está para traballar pero non falta a ningunha festa. O santo tan xeneroso que aínda despois de morto ten o arranque de curarlle a perna a seu carcereiro, (Xustino, disque se chamaba), cando este deulle unha patada para comprobar se estaba morto de verdade ou tiña gana de amolar; o noso confrade sen facer nunca nada de proveito como o can de san Torrado que canto fai coa boca, desfaino co rabo. Peregrino a Roma o primeiro, nin a Compostela foi o segundo; patrón dos peregrinos, dos contaxiados por epidemias, dos falsamente acusados, dos inválidos e dos cirurxiáns o primeiro, católico non practicante o segundo. Despois de todo o relacionado, creo que podo afirmar con razóns abondo, que as únicas semellanzas entrambos Roques serían o patronímico e o can.

E deste noso Roque, e non do santo que, como é habitual nos santos e non sei moi ben con que propósito meteuse polo medio, era do que ía a anécdota que queríalle contar ao primeiro e á que tantas voltas e circunloquios levo hoxe dado.

Pero onde carallo ía eu? Déixeme aclarar de vez a gorxa e a mente cun grolo deste monterrei. Xa sei: o do polemista vocacional! Pois verá don Manoel. Ben sabe que os cans non son moi habituais na nosa taberna, que a Sefa é da opinión que non entren os cans onde beben os cristiáns, pero fora porque xa estaba dentro e non era cousa de botar fora a un cliente novo, ou porque non tiña moita gana de discutir, aquel día coincidiron na Taberna do Mincha un home cun can deses que chaman salchicha, e o noso Roque.

-  Ten vostede un can moi bonitiño! −Intenta o achegamento o Roque −De que raza é?

-  De raza negra. Ben se ve! −Resposta o noso home, sen inmutarse.

-  E como se chama? −Insiste Roque.

-  Chamar non sei como se chama. O chamo eu.

-  E como lle chama vostede?

-  Eu chámolle Breo.

-  Ah! Ben sei! Un apocope de Breogán.

-  Non. Nin “pouco pe” nin ostias: Breo! Nada de Breo o can, que a xente ben sabe que é un can sen necesidade de dicilo!

O home deu por rematada a conversa. Viroulle as costas ao Roque e seguiu a beber o viño e comer da tapa. Cando rematou pediu a conta, pagou e sen desfechar a boca para dicir palabra saíu pola porta. Roque quedou amolado polo pouco que dera de si a conversa. Entón Antón, o irmán do Farruco que todo o que tiña de groso e desmedido no xantar e beber, o tiña de oportuno nas sentenzas, chantoulle dende o extremo da barra:

-   A que non sabedes como se chama a caseta deste can? −Contestándose decontado a si mesmo antes de que alguén puidera gañarlle pola man −Fogar de Breo-can!

Por dicir: viva San Roque!

prenderon ao meu irmán,

agora que o soltaron:

Viva San Roque e o can!

Por dicir: viva San Roque!

prenderon ao meu Antón,

Aínda pena na cadea:

Abaixo a Constitución!