Clientes habituais e outras xentes peculiares. (2)

(Fala dona Lola)

Ben me sabe don Paio que lle gustase a historia de Lois, un dos clientes habituais da tenda de Eulalia, a que estaba nos baixos da miña casa na baixada da Estación. E por min non ha de quedar o relatarlle unha, ou se ven ao caso máis, peripecias daqueles habitantes da miña memoria que os anos aínda non lograron esborranchar dela.

E sen máis prólogo, introdución ou limiar, paso a referirlle o asunto.

Xaquín do Quinteiro.

Xaquín, o pai da Flor da miña memoria, era fillo dunha familia de labregos acomodados do Quinteiro. María, a súa nai, era de Basadroa, e Antón, o seu pai, de Artoño onde tiña un serradoiro con  moita actividade que dáballe moitos cartos. A familia vivía nunha boa casa de perpiaño, que estaba moi preto da igrexa de San Cristovo de Borraxeiros. Aínda que na casa había posibles e o mozo fora de neno un moi bo estudante, quebrantando os desexos do rapaz e as recomendación do mestre da unitaria, rematados os estudos primarios Xaquín comezou a traballar co seu pai na administración do serradoiro, recibindo a cambio unha cantidade xenerosa que permitíalle mocear con desafogo, o que xunguido á súa guapura e boa planta dáballe unha chea de predicamento entre as mozas casadeiras da contorna. El a ningunha facía moito caso, porque era home formal e traballador, e conforme ao seu pensamento tiña outras cousas na cabeza que andar a enredar con amoríos que podían acabar en voda non procurada.

Pero ata ao mellor escribán cáelle un borrancho, e esta súa firme determinación e propósito de non deixarse enredar en amoríos, quedouse en viva estampa do dito popular, aquel no que o home propón, deus dispón e a muller todo o descompón. Como lle dixera a súa nai, María de Basadroa:

-  Meu filliño! Tanto fuxir por demais das boas raparigas e vas perde-la a chaveta por unha mala!

Porque a Morena era, para as xentes do lugar, unha mala femia; unha carrañosa, máis sucia que a parrumeira, que andaba pola aldea igual que unha porca de ranchos. E desvergonzada! Que era fama que non levaba bragas nin cando tiña o período, que moita xente lle mirara as pernas manchadas de sangue menstrual. O certo é que a Morena non era unha mala rapaza; un pouco asilvestrada si, e para o seu mal, que era filla de borrachos, e saíra adiante pola fortaleza do seu natural, tan privada dos coidados dos seus pais como un lagarto das silveiras.

Intentar torcer os mandados da natureza é tan inútil coma coller auga nun cesto, e o que ten que pasar pasa. Un día de agosto á volta da festa o viño e o baile fixeron a situación propicia; foi ollar para as carnes pretas da Morena, sentir no fociño a vagada do seu recendo a femia en celo, e percibir como o sangue ponse a bater aloucadamente nos seus pulsos. E na cabeza a vertixe de que todo xiraba ao seu redor non o deixa pensar nas consecuencias de deixarse levar pola enxurrada, que a xente de máis siso é quen, cando o perde, das maiores loucuras. Así que ó que coce e amasa de todo lle pasa. De terra fecunda e boa semente naceu un precioso meniño, ao que puxeron Flor na pía bautismal de San Cristovo de Borraxeiros.

Pasaron os anos e pasaron as calores primeiras. E as batallas amorosas no leito deixaron paso aos enfrontamentos, e as groserías da Morena, ao fin filla das súas circunstancias. Xaquín descubriu con dolor que ningunha outra cousa que a súa Flor uníalle á familia, e comezou a pasar cada día máis tempo no serradoiro e menos na casa. Trabou amizade cun carreteiro anarquista que, sabendo a afección que Xaquín tiña pola lectura, deixoulle un exemplar de A conquista do pan de Piotr Kropotkin, na traducción de León Ignacio para la editorial valenciana de Francisco Sempere. Aínda que as ideas libertarias eran demasiado para un pequeno burgués de corazón como Xaquín, o libro abriulle a mente a novas lecturas e novas amizades, singularmente as os agraristas de Solidaridad Gallega, ás xentes das Irmandades de Fala e ás do Partido Galeguista, e segundo me contaran participou con eles na Pelegrinaxe ao Candán de agosto do 33, a homenaxe ao 25 aniversario da Sociedade Fillos de Silleda, onde tamén estiveron persoeiros de moita sona como don Ramón Otero Pedrayo, Vicente Risco, Suárez Picallo, Blanco Amor, Ramón de Valenzuela e Antón Alonso Ríos, aquel que foi quen de librarse das poutas dos alzados facéndose pasar por un esmoleiro portugués: o “Siñor Afranio”.  

Esta mínima militancia, e ao mellor algunha xenreira de vello, costoulle a vida. Unha noite do inverno do 37, un sarxento da Garda Civil e uns falanxistas de Lalín o levaron de casa para, segundo eles, tomarlle declaración.

-  Tranquila miña rula! Volvo decontado! −díxolle á cativa.

Pero nin Flor, nin a súa nai A Morena, o viron nunca máis con vida. Un cazador atopouno medio comesto polos lobos e con catro tiros no peito e un na caluga, nas fragas do Farelo. E a probe meniña nunca máis puido escoitar dos beizos do seu pai aquela cantiguiña coa que tanto lle gustaba que a arrolara cando se ía a deitar:

O carballo dá bugallas,

e o castiñeiro ourizos.

Os ollos da miña nena

para min sonche feitizos

Clientes habituais e outras xentes peculiares. (1)

 

(Fala dona Lola)

Escoite e verá don Paio! Arredor da tenda de Eulalia, a que estaba nos baixos da miña casa na baixada da Estación, viven na miña memoria moitas xentes peculiares. E moitas historias como as que xa lle contara da muller grosa coa face suorenta arfando de angustia porque íase polas patas abaixo. Ou a do garda civil de aduanas e a señora Virtudes. A do señor Amaro o inspector de Facenda e o pouco siso da señora Pilar. E aínda a de Trotski, o can de raza indefinida, a parella de periquitos sen nome, e Linda a gata obstinada en manter a súa felina independencia. E voto unhas risas lembrando ao meu irmán pequeno facendo saíres a gata de debaixo dun coche aparcado, imitando con especial acerto o ruído do motor ao poñerse en marcha.

Lois que tiña unha perna soia.

Outros clientes habituais da tenda dos que gardo boa memoria, eran a señora Lola e o Lois o seu home, un daqueles que chamaban cabaleiros mutilados porque perderan na guerra algún membro do seu corpo ou a súa utilidade. Por suposto sempre que tal incidente sucedera loitando no bando correcto! O dos vencedores! Cousa que algunha xente do barrio poñían en dúbida; algúns dicindo que no seu momento dera vivas á República, e outros que perdera a perna doutro xeito menos honroso. Nada diso tiña máis fundamento que rexoubas de maledicentes, que eu ben sei pola testemuña do meu pai, que tiveran que cortarlle a perna dereita nun hospital de campaña da fronte de Teruel, por mor da gangrena que estivo a piques de levalo por diante. Aquela morte non sucedida fixo de Lois un home de talante optimista fronte a tódalas dificultades. Algareiro e divertido, Lois traballaba na inspección da lonxa de baixura do Berbés, a única regalía que admitira pola súa discapacidade, e o seu bo carácter e notable disposición para axudar aos demais ganoulle moitos amigos entre a xente da pesca, co que na cociña da señora Lola nunca faltou peixe fresco. Lois estaba decidido a gozar daquela vida que o médico militar regaláralle cortándolle á perna polo fémur, bailando como o cadelo da cantiga “a muiñeira nunha perna soia” ou choutando por riba das lapas das fogueiras de San Xoán mellor que calquera rapaz, como se en troques de perna esquerda tivera un resorte. Un día deulle un mal aire e foise apagando aos poucos como a luz dunha vela. Cando tan mal se viu, aínda tivo rexouba abondo como para dicir aos amigos que o ían visitar:

-   Cando o mal é de morrer o mellor remedio é a morte!

E nun derradeiro alarde de humorismo gallofeiro deixou encargado á súa señora, e futura viúva, Lola, un epitafio para gravar na súa lápida:

Vin a este mundo chorando, e todos rían. 

Marcho e todos choran. E son eu o que ri.

A maldición dos mornos.

Mire que lle digo don Manoel! Don Luis de Altamira Toranzo era, cando eu o coñecín, un home fraco e osudo, pero aínda fino e lanzal. Vestido inverno e verán co mesmo terno luído e rozado en cóbados e cueira que xa pasara de moda nos anos da Gloriosa, malvivía dando crases particulares de matemáticas aos fillos da burguesía, pois os poderosos desprezan a cultura pero aman a ciencia matemática des que descubriron que con ela tamén se pode mentir. Don Luis completaba a súa exigua economía coa venda ambulante dos seus poemas autógrafos en follas voandeiras de meticulosa caligrafía por rúas e tabernas. E foi nunha destas incursións que chamoume fortemente a atención e decidín abarloar a miña barca á súa, que a auga de correr e a xente de falar non se pode privar, e ningunha chave abre mellor os pechos das almas que unha fecha de viño e unhas talladiñas de polbo. Aínda que logo cando fixemos amizade e tivo confianza abondo confesoume que nada lle gustaba máis que un prato de caldo e uns ovos fritidos con patacas, que tiña en máis estima que o mellor dos peixes do mercado de abastos. Caldo e ovos aos que, despois de moitas protestas, deixábase invitar por min que na súa carteira as pesetas nunca chegaban moito máis alá da segunda semana de mes.

Souben da súa boca que nacera nunha familia da burguesía vinda a menos; que estudara no colexio de San Luis Gonzaga, que os xesuítas tiñan no Puerto de Santa María; e que pouco antes da sublevación conseguira praza de mestre nunha das primeiras escolas de educación laica implantadas pola república. O 18 de xullo de 1936 sorprendeuno, como ao resto dos mestres españois, de vacacións. Chegáronlle noticias de detencións de mestres, dalgunha desaparición dun compañeiros, de casos illados de sacas e paseos. Pero, por que ter medo? El nada fixera! Certo era que afiliárase á Federación Española de Traballadores do Ensino da UXT, pero nunca tivera nin no sindicato nin na escola unha especial significación política. Non era home moi relixioso, pero como antigo alumno dos xesuítas tiña moitos compañeiros de curso entre os sublevados e, malo sería!, que algún deles non dera a cara por el. E así foi: ninguén o molestou; ninguén preguntou polo seu paradoiro, e alá en setembro reincorporouse sen máis ao seu posto na escola. Pero todo cambiara! Nada de educación laica, nada de educación integrada! Relixiosa e segregada! E un enorme crucifixo entre un retrato do “ausente” e outro do “presente” para deixar ben claras as cousas!

Chega novembro do 36. A recén creada comisión provincial de educación esíxe a todos os mestres, a todos!, que aporten probas da súa fidelidade ao Réxime como condición para seguir exercendo. Que facían antes e despois do 18 de xullo, como recibiron o alzamento, as súas filiacións políticas e sindicais, a súa actividade diaria e privada e que si sabían dalgún compañeiro desafecto. Á declaración debía ir acompañada polos informes favorables do alcalde, a garda civil e o cura. Se a comisión formada polo director do instituto, un representante da asociación de pais, "persoa de probada moralidade católica", un inspector e dous vogais de "solvencia moral e técnica” consideraba abondo acreditado esa fidelidade, podería seguir dando clase.

- Ningún afiliado á UXT conseguiuno! −apuntou don Luis mollando a palleta cun pouco Monterrei. −Estabamos infectados de republicanismo e podiamos contaxiar as mentes dos nenos e mozos! Ítem máis: cumpría aplicar un castigo exemplar a calquera que tivese a ousadía de pensar por se mesmo!

Conseguírono. O terror como método educativo instalouse nas aulas e os mestres que non tiveron a sorte de morrer fusilados pasaron no seu exilio interior a máis terrible purga profesional. Como don Luis! Intentouno todo: exercer en colexios privados cobrando unha miseria, dar clases particulares, traballar aínda que fora de peón de albanel! Nada! Boas palabras e sorrisos de ánimo pero nin cadela nin patacón para matar a fame mantendo a vergonza. Diante da imposibilidade de ganar a vida deixou o seu piso e volveu cos seus pais, que a fame compartida é menos fame.

Un día un antigo compañeiro do Gonzaga faloulle de que no Apóstolo Santiago de Vigo necesitaban un profesor de matemáticas, que haber estudado nos xesuítas podía ser recomendación abondo para acadar o traballo, e que poñer distancia dos seus orixes podería servir para que se esqueceran os seus antecedentes. Así que o noso don Luis, pechou os ollos, armouse de valor e colleu o monte de trens necesarios para tan larga travesía. Na estación de Vigo o estaba agardando un vello amigo dos seus pais que tiña en Bouzas un almacén de viños finos de xerez, ponche, anís coñac e outras espirituosas.

-  Estarás mejor en una pensión, que en casa mucho sitio no hay −. Seica foron as primeiras palabras que o almacenista de viños lle dirixiu.

-  No he traído mucho dinero conmigo, don José ...

-  No te preocupes. Tienes un mes de pensión completa pagado mientras no empiezas a trabajar.

Pouco durmiu aquela noite pensando en todo o que se xogaba. E se os xesuítas non lle daban o traballo? Ao día seguinte ben de mañanciña colleu o tranvía ata a finca de Bellavista, onde aínda hoxe está o colexio dos xesuítas. Agardaba por el o Padre Pardo, o reitor do colexio naqueles anos.

-   Don Luis de Altamira Toranzo, ¿verdad?

-  Yo mismo, Padre Rector. Encantado de conocerlo

-  ¡Así que estudió con nosotros en nuestro Colegio de El Puerto! ¡Muchos y muy buenos amigos tengo yo en esa hermosa ciudad! Ya sabrá por mi carta nuestras necesidades. Se trata de hacerse cargo de la asignatura de matemáticas de cuarto curso. ¿Se cree usted suficientemente capacitado para impartir este nivel de materia?

-  ¡Por supuesto Padre! Las matemáticas siempre fueron una de mis asignaturas favoritas.

- Bien. Las condiciones económicas ya las conoce. Supongo que puede incorporarse de forma inmediata.

- ¡Estoy impaciente por empezar!

-  ¡Estupendo! Pues por mi parte, nada más. Mañana en uno de los descansos entre clases hable con el Prefecto de estudios y le da toda la documentación. Ya sabe: título compulsado, certificado de penales, adhesión al Régimen y todas esas zarandajas.

Aquí o meu amigo tivo que parar o seu relato e aclarar a gorxa cunha fecha de viño.

- Xa ve meu amigo! A desgraza perseguiume ata Vigo. Por moi lonxe que levara os meus probes ósos, os malditos informes alcanzaríanme! Os malditos informes que nunca cheguei a saber o que dicían, pero que foron o suficientemente malos como para non deixarme ensinar nunca máis, expulsándome do sistema educativo, e o suficientemente bos como para non acabar no cárcere, nin nunha cuneta.

-  E logo? Non lle deron o traballo?

- Nunca o souben. Non fun ao Colexio, nin contestei as chamadas nin as cartas que me mandaron. E cando pasou o mes que estaba xa pago, cambiei de pensión sen deixar o meu enderezo.

A maldición dos mornos!, pensei para min. Como dicía Xoán o Evanxelista no Apocalipse: “Coñezo as túas obras, sei que non es frío nin quente. Oxalá foses o un ou o outro! Por tanto, como non es frío nin quente, senón morno, estou por vomitarche da miña boca”. Don Luis pertencía a esa caste de persoas que escapan do compromiso; que nun intre límite, como o que foi o  levantamento militar, non toman partido, pensando que a cousa non vai con eles, e que será mellor tratar de pasar desapercibidos. E son maioría. Esa maioría que permiten coa súa indiferenza que a maldade triunfe.

E mire que lle digo don Manoel! Isto non foi motivo para que afrouxara os afectos que polo poeta tiña. Moito cheguei a estimar a este home, tan seco como un bacallau e tan pouco dado as efusións de afecto como un miñato cos pitos. E esquecín á mantenta a súa condición moral, aínda sabendo que os verdadeiros culpables do horror cotián no que no que vivimos aferrollados máis de corenta anos, foron aqueles que, como don Luis de Altamira Toranzo, viviron sen merecer encomios nin  vituperio, que non foron fieis a nada nin rebeldes a nada, e que en toda unha vida de humillación e desventura só pensaron na propia supervivencia.

Ata as rachas das madeiras

son de varia condición.

Dunhas delas fanse os santos, 

e doutras faise o carbón.

“A poesía é un arma cargada de futuro”.

 

#PoétiCamentE

Mire que lle digo don Manoel! Teño para min que se a poesía ven sendo a manifestación dos nosos sentimentos, emocións e reflexións por medio da palabra, se a devandita manifestación carece tanto de rima como de ritmo, poderá ser arrebato ou frenesí pero non poema, por moita actitude poética que poñamos na súa escrita e/ou lectura, recitado e declamación. E perdoen o meu atrevemento as señoras e señores poetas que me poidan escoitar, se me atrevo a pontificar ben por riba do meu coñecemento e as miñas habilidades, pero algunhas vantaxes teñen os moitos anos, e o dicir o que un pensa non e a menor delas.

Ven isto a conto porque no día que narreille as andanzas de Tomás Bullita o vendedor de pirulís da Habana, veume á memoria a persoa de don Luis de Altamira Toranzo, máis coñecido na nosa taberna do Mincha como o Migallas polo seu afán de aproveitar os restos do pan que lle caeran no mantel. Os dous homes chegaran da badía de Cádiz, dende a cidade e polo seu propio impulso o “Bullita”, e dende El Puerto de Santa María e fuxindo da represión franquista o Migallas.

Don Luis chegara a Bouzas de forma e en circunstancias que hoxe non veñen ao caso, na procura de esquecemento e invisibilidade. Seica cando chegou estivo a piques de traballar na súa profesión de mestre, pero ao final parou todo en fume e tivo que sobrevivir con clases particulares de materias varias, e poemas de encarga para folletos, xogos florais, programas de festas varias, e aínda para ágrafos na procura dos favores dunha dama. Épica, dramática, lírica, coral ou bucólica; arte maior ou menor: calquera métrica; décimas ou sonetos, tercetos ou cuartetos, calquera estrofa; e sempre rimada, de ser posible en consoante que ten moito máis predicamento.

Non era da mesma opinión, nisto da poesía, o señor Damián, un licenciado en filoloxía hispánica e poeta minimalista que traballaba na asesoría do meu amigo Antonio, aquel mozo do que xa lle falara noutras das nosas conversas, aquel que de tanto procrastinar arreo non preparara nin tan sequera a primeira das oposicións de instituto. Pero como a conta do padriño rebándase o pan trigo, e o pai de Damián era moi amigo de Antonio, o mozo entrou a traballar na asesoría, aparcando, aínda que fora brevemente, os seus afáns proselitistas na difusión no sur de Galicia da poética do silencio, unha sorte de minimalismo lingüístico, moi en boga, segundo el, nos círculos parisienses.

Damián tiña unha secreta frustración: sufría frecuentes ataques de auto odio por mor da súa figura, que consideraba non axeitada á súa vocación poética. Miraba ás súas mans pequenas e suorentas con dedos como chourizos, e as odiaba. O espello do baño devolvíalle unha figura de manteiga, redonda de cadeiras case que femininas, e renegaba da traizoeira herdanza xenética que gastáballe unha broma tan pesada. E para colmo de males tiña menos pelo que un ovo de galiña! Un erro da natureza! O seu pelo en troques de comezar no final do óso frontal o facía no occipital! Pero, que carafio! Inaccesible ao desalento seguía recolléndoo cunha goma nunha coleta, que era menos de poeta que unha melena solta, pero tamén podía valer!

E mire que lle digo don Manoel: dous poetas nunha taberna son demasiados poetas, e cunha parroquia tan afeccionada á troula o día no que os acirraran a un contra do outro tiña que chegar máis cedo que tarde! E foi unha das poucas veces que o Damián estaba a tomar unha cunca co seu xefe, cando entrou pola porta o Migallas ofrecendo á concorrencia os seus poemas de fermosa caligrafía, o que Antonio aproveitou para aguilloar ao seu empregado.

-  Damián −dille o Antonio−. Ti que es poeta, por que non lle compras un poema a don Luis?

-  O sinto don Luis! Non teño nada contra vostede pero a poesía que fai non me gusta.

-  Estás no teu dereito! −Responde don Luis sen alporizarse nin un pouco, como quen expón unha evidencia científica−. A min tampouco me gusta a súa.

-  Tampouco me sorprende. A miña poesía é lingua dos escollidos, palabra do solitario que non procura adulación! Arte de falar nunha forma superior, exemplo, revelación e danza!

- Danza non sei se será, pero música seguro que non. Que os seus versos non teñen rima, cousa que non é grave, pero tampouco ritmo. E o ritmo é a música do verso, e sen el os versos son unha zaragallada de sons inharmónicos ao oído, e confusos ao entendemento.

- E quen dixo que a poesía ten que ser intelixible? O mundo no que vivimos é moi complexo, e a nosa comprensión da realidade fragmentaria; como a miña poesía. Cada unha das palabras de cada un dos versos dos meus poemas non é filla do azar! É, pola contra, froito do cálculo máis preciso.

-  Froito do cálculo será, pero non comunicación! E nada que non axude ao crecemento persoal do lector, á súa autonomía persoal, sentido crítico e independencia, merece ser chamado poesía.

Damián remóvese inquieto na súa cadeira. Sabe que está a perder o debate, e que os que están nas proximidades coa orella aberta xa teñen un gañador claro. Nestas circunstancias nada mellor que recorrer ao insulto e a descualificación persoal.

-  Poesía social! Que noxo!

- A actividade poética é revolucionaria por natureza. A poesía é coñecemento, salvación, poder. A poesía non interpreta o mundo; crea outro novo! É un exercicio espiritual, é un método de liberación interior.

-  E se é vostede tan revolucionario non sei como non estivo nunca no cárcere! Ou morto nunha fosa común!

Don Luís, que por un momento deixara de ser o Migallas, acusou o golpe. O sangue abandonou o seu rostro, afrouxáronselle as pernas e estivo a piques de caer ao húmido chan da taberna. Apertou os dentes con forza e cun esforzo titánico recobrou a perdida compostura. Recadou os folios cos poemas que deixara no mostrador na barafunda da discusión, e deu a volta para marchar. Eu non podía permitir que don Luis marchara sen máis, así que collín o seu brazo e o fixen sentar canda min.

-   Don Luis − díxenlle con agarimo−. A vostede, que tanto gusta da copla popular, que lle parece esta?

Cando a lebre diga misa, 

o coello sexa abade,

e o raposo frade,

deixarei a túa amizade.

Don Luis sorriu e puxo a súa man no meu ombreiro.

-  Meu amigo! Vostede ben que me entende!

Sentín que fixera algo acaído ao momento, e que naquel intre nacera unha amizade que nos acompañaría ata a morte. Como así foi, e así heillo de contar cando chegue a ocasión.