Moi longo para congro, e para sargo moi largo.

Mire que lle digo don Manoel! Grazas aos mariñeiros do ilegalizado e perseguido sindicato de industrias pesqueiras e, por qué non dicilo!, ó arte para o regateo da miña nai, fomos quen de sobrevivir á miseria á que don José, o párroco de San Miguel de Bouzas, intentara nos condenar na súa particular loita por limpar España das hordas dos servidores do maligno, esquecendo que para ser a “divina xesta que varre a patria da barbarie materialista” compre ser limpo de corazón e non máis cotroso e noxento cunha parrumeira!

Ao fin, volver ás orixes non é tan malo! Porque Peregrina, que foi filla de mariñeiro antes de ser muller de mariñeiro e nai do mariñeiro que son eu, empezou a traballar, se é que a muller comeza a traballar moito máis tarde que a camiñar, de atadeira das redes de pesca da “Andoriña”, a dorna xeiteira do seu pai, compoñendo as que chegaban moi rotas ao porto, que das rachadelas e esgazaduras xa se ocupan os de a bordo. O das atadeiras era un traballo ruín que daquela tiñan que facer sempre á intemperie nos peiraos; queimadas do sol no verán e xeadas de frío no inverno; moitas horas en posturas forzadas e incómodas. As recordo sempre descalzas e coa deda grosa dun pé metida nunha das mallas para manter a parte da rede na que estaban a traballar ben estirada; ou pisando a casca de sabugueiro ou de carballo que ían botar en auga quente, nunca a ferver, para obter o tanino co que tinxirían as redes para que quedasen curtidas e aturaran a furia dos peixes, que neses tempos, don Manoel, as redes estaban feitas de liño, cánabo, ou calquera outra fibra vexetal, e cumpría protexelas da acción da auga do mar. Aínda que, se podo dicilo sen faltar á debida modestia, a miña nai pouco tempo estivo de atadeira que por mor da súa moita habilidade e capacidade de aprendizaxe, decontado foi unha das mellores redeiras de Bouzas, e os seus trasmallos, volantas e xeitos comezaron a ser demandados por algúns dos armadores de máis sona da vila.

Pero un día todo virou na vida de Peregrina como vira a folla da ulmeira. Canto de máis lonxe ven o carneiro máis grande é a cornada, e despois dunha daquelas porfías que cos seus pais tiña decotío, colleu unha fardela coas poucas roupas que tiña de seu, abriu a porta e deixou para sempre a casa paterna. E non tivo máis que recordar o que a esposa de don Antonio Palau lle dixera no último concurso de empanadas para entrar de cociñeira na casa da familia. Don Antonio era un daqueles conserveiros do que logo deron en chamar da sadriñocracia, non polo seu poder político que nunca tiveron, senón por mor dos moitos cartos que gañaron vendendo latas de conservas para os contendentes da Primeira Guerra Mundial. Cartos gañados, ben certo é, a conta dos armadores e mariñeiros, máis pescantíns que pescadores, que se afanaron en destruír o seu futuro pescando moi por riba do razoable, sen esquecer a colaboración necesaria daqueles labregos que deixaban os legóns tirados nas leiras para ir as conserveiras cando soaban ás sirenas dos bous anunciando que chegaban a porto.

Aí ven os barcos do mar

Aí ven a sardiña toda

Xa vexo ao meu queridiño

Daquela dorna na proa.

Pero, don Manoel deixemos ese tema que é fariña para outra maquía, e hoxe toca falar da Peregrina. Miña nai nunca quixo deixar o traballo na casa dos Palau; nin cando casou nin tan sequera cando quedou grávida do que ao pouco sería eu. O traballo lle aseguraba un salario, e o salario permitiulle manter a familia ás moitas veces que o meu pai pagaba co seu despido a súa actividade sindical. Sen esquecer que unha muller que traballa por un salario tamén o fai sen el en moitas máis actividades, como a de criar e educar aos fillos, atender e administrar a casa, compoñer roupas e artes de pesca, e un largo etcétera no que non me quero deter. Todo ese traballo non asalariado seguiu cando as portas da casa dos Palau pecháronse no lombo da Peregrina. Simplemente deixou de asegurar o sustento dos seus co exercicio profesional da cociña para facelo co exercicio profesional da nobre arte da peixería!

O certo é que a miña nai tiña unha enorme habelencia para moitos e variados oficios pero, a dicir de moitos e moi notables expertos na materia, había nacido para regateira! E mire que lle digo don Manoel! Se aqueles para os que o termo regateira ten connotacións negativas relearan algún día con a miña nai, cambiarían decontado de opinión; porque tal era o seu arte para engaiolar aos clientes que os máis deles levaban o peixe máis caro so polo pracer de regatear con ela e non con calquera outra das moitas peixeiras que en Bouzas había. Antes de chegares a ter praza de seu no Mercado municipal de Bouzas que “a venta do pescado, faise no mercado”, miña nai foi, como tantas outras, vendedora ambulante de peixe polas portas, de servizo claro está!, das casas das grandes familias de Bouzas. E como xa lle contara, as casas nas que antes lle pecharan a porta para servir, abríronlla de par en par para deixar entrar o peixe que vendía. Tanta sona collera a miña nai de ter sempre o mellor peixe da vila que cando nalgunha das casas de moita fartura da contorna había algunha celebración, pasaban á miña nai cuns días de antelación a encarga do peixe necesario; encargas que multiplicábanse nas festas do Nadal.

E un Nadal foi cando unha destas clientas, unha señorita daquelas de caldo á merenda, que casara cun fidalgo alto e guapo, pero máis inútil que unha porta sen tarabelo, sen outra habelencia que a de acabar en pouco tempo coa fortuna que lle deixaran os pais, por non perder a cara diante das amigas encargou á miña nai un ollomol que acabaría adquirindo na nosa familia máis notoriedade que o rodaballo da cántiga. Dona Alicia, que tal era o nome da coitada, estaba de palique cunhas amigas no adro da igrexa cando unha delas chamou pola miña nai que andaba pola praia de tal nome.

-          Peregrina! –díxolle a que a chamara –Se acerca la Navidad. ¿Vamos a tener buen pescado este año también?

-          Por suposto dona Rufina! Ben sabe que nestas datas todos o buques volven a porto a pasar as festas!

-          Pues resérvame una buena merluza, de esas de siete u ocho kilos.

E así unha tras doutra foron pasando á miña nai o seu pedido de peixe para o Nadal. Ata que a Rufina, con esa retranca que so teñen algunhas mulleres, preguntoulle a dona Alicia se na súa casa non había peixe por Nadal.

-          ¡Besugo, Peregrina! ¡Yo quiero besugo!

-          Mire dona Alicia que o ollomol nesas datas ponse polas nubes! –advertiulle a miña nai que non as tiña todas consigo.

-          ¡Pues al precio que esté! ¡Mi marido quiere besugo para nochebuena y tendrá besugo en nochebuena! –contesta dona Alicia inchada coma unha ra.

Peregrina marchou para casa moi preocupada coa comanda, consciente que na casa de dona Alicia vai tempo que son máis as voces cás noces, e que o número dos seus acredores e case tan incontable como o das areas da praia do Adro, pero os negocios, ben o sabe don Manoel, teñen estas cousas, e non pode un quedar por covarde. O día 23, Peregrina pasa por casa de dona Alicia para avisarlle que pintan bastos, que hai pouco ollomol e o que hai está moi por riba do prezo normal. Pero dona Alicia non baixa da burra: quere ollomol e o vai ter!

-          Por cierto Peregrina: no estaremos en casa hasta tarde. Así que, si no te importa, nos traes el mandado sobre las diez de la noche.

O serodio da hora cheira a corno queimado, pero daquela a miña nai aínda non aprendera a dicir que non e quedou calada como un peto. O día 24 de decembro Peregrina rematou cedo a entrega das comandas. Quedaba para a tarde, e moi tarde!, a entrega na casa de dona Alicia. A sorpresa é que cando peta na porta o que sae a recibir a comanda é don Miguel, o home de dona Alicia.

-          ¡Que buena pinta tiene este besugo! ¡Deme, deme Peregrina, que ya lo llevo yo!

-          Son estes cartos, don Miguel! Ten que pagarme agora, que eu teño que liquidar co mariñeiro que mo trouxo!

-          ¿Tanto? ¡Esto es un escándalo! No le doy más que la mitad.

-          A súa muller estaba advertida abondo. Aínda onte lle dixen no que ía saír!

-          No es por el dinero, que capitales hay para eso y más. ¡Es por el abuso!

-          Deixe vostede de presumir, don Miguel, que para congro é moi longo e para sargo é moi largo. Os cartos son os que son, e morra o conto!

-          Pues o me lo deja en lo que le digo o se lo va a tener que comer, que a estas horas a ver quién se lo va a comprar.

-          Pois mire que lle digo don Miguel! Que iso precisamente é o que imos facer: comelo nos!

E meu dito, meu feito! Aquela noiteboa en troques de patacas ceamos ollomol! Ollomol adobado con dignidade, que na nosa fame mandamos nos!

Non pidas a quen pediu nin sirvas a quen serviu.

Mire que lle digo don Manoel! Non pidas a quen pediu nin sirvas a quen serviu, di o refrán advertíndonos tanto da inutilidade do emprego con eles dos trucos do oficio que tanto pedichón como servente coñecen de primeira man, como poñéndonos sobre aviso do máis que probable rancor e desexos de vinganza das humillacións, reais ou inventadas, que tiveron que aturar cando tal eran, que ninguén é máis explotador que o que foi explotado, ninguén máis racista que o que por tal condición foi discriminado, e aínda, ver para crer como santo Tomé!, ninguén máis de dereitas que aquel que foi o máis radical dos comunistas.

Cando á miña nai tivo aquela disputa con don José da que penso que xa lle falara, liorta na que lle cuspiu na cara a súa determinación de repudiar á facción dos amados do deus de xenreira que don José, e a meirande parte da igrexa deses convulsos tempos, defendía, pasou por vontade allea que non propia, a formar parte do exército do maligno, a ser sinalada polas xentes de orde como apestada, portadora dun mal infeccioso que calquera podía contraer polo simple feito de ollar para ela, de acariñar aos seu fillos, ou aínda de facer caridade con eles ata que, como o fillo pródigo, ou a ovella perdida, volveras humillada e arrepentida á protección do rabaño. Coa licenza do pegureiro! Así que a miña nai perdeu na mesma semana ao seu compañeiro, o seu emprego na casa de don Antonio Beade e ás súas comadres da congregación do Cristo dos aflixidos.

Perdido o traballo na casa dos Palau as posibilidades de entrar a servir noutra casa onde non chegue á negra sombra da sotana de don José son mínimas. Pero a miña nai a vida ensinoulle que o traballo quer alento e non desalento e recorreunas todas, empezando polas casas das súas confrades do Cristo do aflixidos. Pero a conciencia é verde e comeuna un burro, e nada máis que desculpas, evasivas e escusas de mal pagador atopou. E aínda algunha que outra porta nos fociños dalgunha desas prostitutas que pasaron da pública á privada e agora que se pensan señoras, prodigan os peores tratos ao persoal doméstico!

Ben certo é que o animal humano é capaz do mellor e do peor! Claro que non o mesmo animal! Cando a miña nai chega a casa, baldada e cos pes descompostos de tanto correr arriba e abaixo polas rúas da vila na procura do traballo, estanlle a agardar os amigos do seu home, aqueles mariñeiros polos que deu a vida, cunha patela do mellor peixe escollido do quiñón de canda seu deles.

E mire que lle digo, don Manoel! Aquel peixe salvounos a vida, que a miña nai colleu un molido puxo a patela riba del e, derreada como estaba, saíu á rúa a vendelo polas casas nas que antes lle pecharan a porta, para descubrir con satisfacción que diante do peixe de calidade esmorecen as ideoloxías!

Leva a patela do peixe,

miña nai, na súa cabeza.

Vai polas portas dos ricos

Que antes lle estiveron pechas

“O radio” do Diamantino.

Mire que lle digo don Manoel! Xa que tanto fala do seu faiado máxico no que encontra tantas cousas de mérito con que sorprender a propios e estraños, escoite e verá o que lle pasou ao meu amigo Diamantino por mor dun aparello de radio que atopou no da casa dos seus pais.

Os pais de Diamantino eran xente humilde, mariñeiro el e asistenta ela na casa dos Alfageme. Xerome, o pai, era bo amigo do meu e, probablemente por mor desta amizade, un dos habituais da Biblioteca Mariñeira de Bouzas, da que xa lle teño falado abondo, e militante do sindicato da industria pesqueira da CNT. María, a súa compañeira, era unha muller bonita, leda e fandangueira, e moi amante da regueifa, habilidade esta na que os dous destacaban, e era cousa de ver a súa capacidade para enfiar coplas, moitas delas improvisadas, ata que a concorrencia os interrompía cos seus aplausos. Aínda se recordan en Bouzas dúas coplas das moitas que botaban en festas e verbenas!

Cala, meu Xerome, cala,

non te poñas á cantar;

que ata os cans cando ti cantas

nunca paran de ladrar.

Ao que respondía o Xerome:

Pois ti es boa como a ruda,

tan doce como o limón;

tan bonita como o moucho,

tan branca como o carbón.

Pero todo o mundo sabía que despois daquelas batallas dialécticas home e muller ían para casa collidiños da man en un arrolo de palabriñas agarimosas que era un gusto de ver!

Pero volvamos ao conto! O vello Xerome era máis home de traballo que non de xogos de azar pero un día subindo pola rúa dos Ferreiros meteu o pe nunha bosta, e como os homes do mar somos un pouco de supersticións, se deixou convencer pola muller para mercar un décimo de lotería que, segundo ela, tiña un número moi feituco; non lle sei se o número era lindo ou non pero a merda non se equivoca e o número levaba premio, uns poucos cartos que lle serviron á parella para pagar débedas, tapar buratos, e mercar un aparato de radio daqueles que chamaban “de capela”, unha PHILIPS 834A de dúas ondas.

Nove meses despois do incidente coa bosteira chegou o segundo premio; segundo na orde dos feitos que non en importancia; María quedou embarazada. Intentárano moitas veces, non por vicio senón procurando o desexado neno, a dicir de Xerome que aínda que libertario era moi mirado para estas cousas, e despois de moitos fracasos chegaba, por fin, a recompensa! E poderíase dicir sen temor ao desacerto que aínda que a cousa fora resultado dunha merda non era unha merda de resultado! Resultado ao que lle puxeron nome de agasallo: Diamantino; un nome, a dicir de Xerome que, como xa dixera, era moi lido, especialmente metafórico e encomiástico. Nome co que, por suposto, foi inscrito no rexistro civil, que non na parroquia, que de Xerome xa dixemos e María tampouco é que fora moi de igrexa.

Dicía don Benxamín Franklin que neste mundo hai dúas cousas seguras, a morte e os tributos. A primeira, a morte, chegoulle a Xerome cando Diamantino aínda era moi novo, morte natural se tal se pode dicir do resultado dos moitos atafegos, a mala mantenza, e peores condicións laborais. María demorou máis; tanto que a boa muller tivo tempo abondo para ver medrar ao seu fillo ata velo feito un home; un home amable e traballador, ben querido dos seus compañeiros; un fillo que, aínda que por mor das súas poucas luces non lles dera moitas satisfaccións, tampouco moitas preocupacións. A segunda, os tributos, quedaron para Diamantino, cando recibiu en herdanza a casa dos seus maiores; que sorte tivo de podelos pagar sen máis problemas que os de conciencia, que moitos outros menos previsores tiveron que deixalos en mans dos rateiros da Axencia tributaria da Xunta e Oficina de recadación do municipio, por non poder facerlles fronte.

Facía anos que o Diamantino non ía moito máis da cociña da casa, que dona María era moi de facer a vida nesa peza, a máis confortable da casa, e moi pouco de que o fillo andara a lacazanear pola casa. Desta non houbo outra que entrar nun carto tras doutro ata chegares ao máis recóndito do fogar: o dormitorio que fora dos pais. Contaba o noso amigo que lle deron arrepíos o atopar que a súa nai lle tiña, riba do toucador, ao seu marido unha especie de altar laico con dúas candelas, un recorte enmarcado dunha foto de dous mariñeiros lendo na cuberta dun pesqueiro que saía nunha reportaxe que o ABC fixera da Biblioteca mariñeira, un deles a todas luces o seu pai, e un exemplar do libro de Kropotkine “La conquista del pan”, que editara a editorial Revista Nueva de Madrid no 1899, cunha dedicatoria do meu pai e que hoxe é unha das miñas posesións máis prezadas.

Moito había que limpar a casa de cachifallos vellos! E de xeito especial o faiado, onde como ben sabe don Manoel, vai a parar todo aquilo que estorba pero do que non se quere un desprender. E foi precisamente no interior dun vello armario roupeiro que alí estaba arrombado, onde atopou a vella radio de válvulas do noso conto, radio na que agardaba atopar os sons en música e letra da súa nenez. Levouna para casa e acendeuna, pero como era de esperar o aparello negouse a funcionar. Levouno á reparar acá e acolá, pero ningún dos talleres de reparación de Bouzas atreveuse con tal reliquia. Xa desistira de que o aparato volvera a alumear cando alguén na taberna faloulle dun tal Faíco, un home que estaba inmobilizado nunha estraña cama, pero que triunfara en afanes onde outros fracasaran. Como moito tiña que gañar e moi pouco que perder levouna ao mencionado Faíco, comprobando que aínda que unha estraña doenza hereditaria o prostrara nunha cama e non tiña máis mobilidade que a do brazo destro e a man esquerda, espelíase moi ben para estas e composturas e aínda outras máis arrevesadas. Dúas semanas despois, o prazo establecido na primeira visita, estaba de novo o Diamantino onde o Faíco.

-          Xa está reparado o[1] radio? –preguntoulle.

-          Xa está.

-          Canto lle debo?

-          Vinte pesos.

-          Como estes!

Aos poucos días volveu Diamantino co aparello no colo.

-          Don Faíco, pero vostede que lle fixo a este radio? Algo debeu ser porque xa non vai coma ía!

-         Arranxala, cona! Cambiarlle un par de válvulas que estaban estragadas, limpalo das arañeiras e as cagadas dos ratos e pouco máis!

-        Pois algunha válvula desas que lle cambiou debe ser estranxeira ou así! Porque agora xa non dou pillado máis que cousas desas da xente nova, regatón e esas necidades. E non me importaría non dar pillado o “Ama Rosa”, “Simplemente María” nin tan sequera a “Pepe Iglesias el Zorro” que tanto facíame rir; pero que non saia a “Cabalgata fin de semana” co José Luis Pecker, iso xa non ten perdón!

---

Nota [1]: compre aclarar que para o Diamantino, como para moitas outras xentes, no so de Bouzas, “o radio”, así en masculino, era o aparello para recibir emisións producidas por radiodifusión, deixando o feminino “a radio” para designar as propias emisións, ou sexa o que se escoitaba nel.

Novas escolas filosóficas.

Mire que lle digo don Manoel! Que xa que anda vostede encerellado inventando novas escolas filosóficas, nantronte a nadadorística coma variante da peripatética, hoxe quero poñer eu o meu tixolo para construír tan magno edificio, engadindo a variante etílica na ben recoñecida escola tabernaria.

Ven isto a que onte, cando andaba na procura da letra dunha vella canción mariñeira atopei unha versión sorprendente, de principio prometedor e de final de escachizar a rir, que xa sabe vostede que as veces vai un a por croques e volta con ameixas! A cántiga en cuestión leva por título “Polo río abaixo vai meu amor”, aínda que outros a coñecen por “Viño de Betanzos”, e no vídeo é interpretada riba da ponte dun río, non sei se Mendo ou Mandeo, por un nutrido grupo musical; rematada a execución, no sentido da brincadeira de don Alejo [1], o vocalista, nun intre de lirismo apaixonado, alza o seu vaso para brindar:

-          Que viva o viño de Betanzos! –invoca o oficiante.

-          Si, si, que viva, que viva! –responde a afervoada parroquia alzando o vaso de morapio.

-          Que para vivir así –afirma, moi foncho e pagado de se mesmo, o vocalista –é mellor non morrer nunca!

Para engadir de contado a reflexión na mellor tradición da recén fundada escola etílica:

-          Que dicía o noso amigo Alvarito que en paz descanse!

---

Nota [1]: Para aqueles que non tivesen o privilexio de escoitarllo referir, fago un pequeno resumo do conto aludido, subliñando que contado por el é moito mellor. Isto vai dun rapaz que estudaba piano é dun pai empeñado en que don Alejo escoitara tocar ao seu cativo. Ao finalizar a interpretación o pai pregúntalle cheo de fachenda:

-          Mestre, que lle parece a execución?

-          Home … A execución un pouco excesiva de máis; pero unhas boas ostias non lle digo eu que non!