Mire que lle digo don Manoel! Xa mira o que ten o de bota-la lingua a
pastar como as ovellas! Acaba un agarrado a tódalas silveiras! Que comecei eu
falando de gaiteiros repoludos e falangueiros, enchidos de señorío é puxante brío,
e acabei falando das barricadas da chamada batalla de Vigo! Non aquela batalla
que perdemos contra dos ingleses e pola que temos unha rúa no centro de
Londres, senón pola que perdemos contra dos sublevados, que foi máis masacre
que batalla, pois pouco pode facer a valentía dun pobo con máis disposición que
formación, e cun armamento de escopetas de caza e pistolas pequenas, fronte a
un exército ben adestrado para non pensar, armado de ignorancia, fusiles,
metralladoras e morteiros e munición abondo. E aínda así resistiron os ataques
das tropas do Capitán Carreró, nos Choróns primeiro, e no Calvario despois. E
cando a resistencia no Calvario se fixo imposible, no Seixo, ata que o
Comandante do Cuartel da Garda Civil de Pardavila, vendo o buque a piques de
naufragar, decidiu resgar o seu xuramento de fidelidade á República, e atacalos
pola retagarda.
Xa ve, don Manoel! Non todos os loucos están en gaiolas, que moitos polas rúas
andan! Digo que vou falar de gaiteiros e fago como o gaiteiro de Brión, que
cando lle din que toque muda de conversación. E máis que de gaiteiros en
xeral o que hoxe lle quero contar é do desafío de dous gaiteiros en particular.
O que don Constante Moreda [1],
o “Gaiteiro de Cabral”, lanzou e don Avelino Cachafeiro, o “Gaiteiro de Soutelo”
[2],
recolleu. Porque destes dous grandes gaiteiros da nosa terra, tan diferentes e
tan parecidos, vai a historia que me contou, chantado nese mesmo tallo onde
está vostede un músico que non lle perde a cara aos dous antes citados: don
Henrique Alonso ao que chamaban dende ben neno o Miloro.
Recordo que foi para ás festas do Cristo, que xa lle teño contado que para esas datas a flota de altura regresaba a Bouzas. Chegaramos con tanto peixe que o barco case que metía auga polos embornais, que daquela no Gran Sol aínda había fartura abondo, e levabamos a bordo un dos mellores “pescas” da vila. Rematadas as miñas obrigas no buque fun procurar ao Tiniño que andaba randeándose pola cuberta.
- Mire que lle digo don Tino! Que o meu padal está farto xa dos guisotes do cociñeiro e o seu condenado sollastre, e precisa con urxencia dos recendos dun bo polbo e unhas fechas de viño!
- Imos aló, meu amigo! Que teño para min que adoezo eu da mesma enfermidade que vostede!
E nun meu dito, meu feito, entrabamos nun correndiño pola porta da taberna do Mincha. E abofé que a Sefa alegróuselle a cara cando mirou entrar ao Tiniño.
- Que tal de peixe, rapaces? −dinos a Sefa por saúdo.
- Moito e bo nas bodegas, pouco e malo nos bandullos! −respondinlle eu.
- E que conta o meu señor don Tiño, que o vexo moi calado?
- Mala mar para tocar a gaita! −respondeulle o aludido.
- Pois hoxe estás de sorte! Ese que tes aí sentado é dos teus! Gaiteiro e dos bos!, que tocou nos “Airiños de Cabral” co probe de Constante Moreda!
Aquel home, don Manoel, era Enrique Alonso, Miloro, músico de berce pero tamén de escola, que aprendera, dende moi novo, clarinete e, por suposto, solfexo con don Luis Berney na agrupación de “Queixumes dos pinos”. E máis adiante estudara contrapunto, harmonía e composición.
- Pois moito gusto, don Henrique, −dixo o Tiniño, sacudíndolle afervoadamente a man ao vello gaiteiro. −Un pracer! Eu tamén algo teño de gaiteiro, aínda que agora ando na pesca!
- Na pesca andamos todos, rapaz! Todo depende do que caia nas redes! −respondeulle o vello gaiteiro chiscándolle un ollo ao Tiniño. −A ver Sefiña; tráelle un pouco de viño a estes homes que me da o corpo que veñen máis secos que cuspe de momia.
Chegou Sefa coas cuncas. Encheunas de viño e marchou silandeira ao recanto do mostrador dende que podía escoitar a conversa. Bebemos paseniño. Miloro pasou a lingua polos beizos para capturar a derradeira pinga de viño que neles quedara, e comezou a súa historia
- Eu non son de Bouzas, pero algo ten esta vila que ...
- Boas mozas! −dixen eu, por facer pola conversa.
- Será! −riu o Miloro −que cando era novo viñamos moito por mocear, e non digo cando eran ás festas! Nunha destas festas, dezaseis anos tería eu, escoitei por primeira vez aos Gaiteiros de Soutelo! Recordo que estabamos o Fredo, o meu primo Xoán e non recordo quen máis no adro da igrexa falando cunhas raparigas, cando vemos á xente a correr cara á Alameda. “Onde irá toda esta xente?”, preguntabámonos. “Os de Soutelo, os de Soutelo!” Berrounos un amigo. Eu sabía dos gaiteiros de Soutelo, que o señor Constante, co que tocaba eu o tambor, xa me falara deles dicíndome que non eran tanta cousa como o que algúns aseguraban, que ata el mesmo gañáralles nun concurso de gaitas que fixeran na Alameda de Vigo. E non paraba de rir lembrando que quedaran aínda por baixo do Neira, e que o Avelino, que era moi farruco, amarrara tal cabreo que foran a protestar á redacción do periódico “El Pueblo Gallego” cun séquito de incondicionais queixándose por non ter gañado o concurso. E tesiños como peretes afirmaron con petulancia que “non viñeran a competir a Vigo, deixando ás festas da Peregrina, para contentarse cun terceiro premio!”
- Se a cousa é como conta, don Henrique, veulles moi ben aos de Soutelo unha lección de humildade! −argumentei eu.
- Iso é o Evanxeo! −engadiu o Tino −Eu nunca deixaría una actuación que vas cobrar por un concurso que non sabes se vas gañar!
- Tes que pensar rapaz que gañar un concurso daqueles non era tanto o importe do premio senón o que viña detrás. Para os ramistas dunha festa non era o mesmo contratar un gaiteiro sen nome que un primeiro premio dun concurso dunha cidade como de Compostela, Pontevedra ou Vigo. E en consecuencia tampouco o sería para o gaiteiro que tal premio gañara; non só o chamarían para tocar en moitas máis festas senón que o cartos que podía pedir por actuación non ían ser os mesmos!
- E logo, don Henrique! Daquela podíase vivir da gaita?
- Pois depende! Os de Soutelo gañaron moitos cartos e viviron moi ben. Constante Moreda, o gaiteiro co que tocaba eu o tambor daquela, non tanto. Don Constante era barbeiro en Cabral-Ponte, pero con cinco fillos e unha muller paralítica é complicado non vivir con estreitezas das dúas actividades. Se non fora que o Constante tiña moita maña e un oído extraordinario e que cunha ferramenta que lle mandara facer a un amigo de Barreras, unha cousa así, como se fora unha gubia triangular [3], retocaba uns punteiros que non valían nada, como feitos a machada, que lle compraba a un de Ponteareas. El collía aquela ferramenta e a metía por dentro do punteiro unha e outra volta, probando e probando ata que, como por encantamento, aqueles punteiros cos que ninguén podería tocar afinaban perfectamente en todas as notas. Entón os vendía, que sei eu!, por cinco veces o que lle custaran; e así arranxaba un pouco a súa economía sempre destemperada.
Aquí o vello gaiteiro fixo unha pausa. Quedou calado como se o recendo do tempo pasado houbéralle levado a conciencia ata a barbería do Moreda. Paseniño colleu un palillo e pinchou un anaco de polbo. Meteuno na boca e durante un bo bocado de tempo dedicouse a mastigar con afán. Repetiu a faena cun cacho de pan mollado en aceite, axudándose a tragar con un xeneroso chope de viño. E nos agardando; con máis paciencia que un pescador de cana non dabamos nin chío agardando que o Miloro volvera de novo ao rego do seu relato. Cando o gaiteiro fixo o aceno de coller unha nova tallada o Tiniño non puido máis e explotou:
- Pero don Henrique: entón os de Soutelo tocaban ou non tocaban?
- Como os mesmos anxos, rapaz! Aquelo si que era tocar a gaita. Recordo que ese día todo Bouzas estaba arredor do palco da alameda para os escoitar. Autoridades civís e eclesiásticas; armadores e conserveiros; comerciantes e tendeiros; aínda os músicos das dúas bandas de música contratadas para as festas!; todos estaban arredor do palco pedíndolles unha peza máis!
Aquí o Miloro fixo unha nova paradiña. Entornou os ollos e comezou a rir polo baixiño como se o que viña á súa memoria tivera algo de falcatruada.
- E eles a tocar e a tocar e eu agardando a miña oportunidade! E cando baixaron do palco para ir beber algo e deixaron unha das gaitas riba do bombo co punteiro mirando para fora vin chegada a miña oportunidade! Achegueime paseniño ata a gaita, e metín o furabolos pola campá do punteiro. Non o podía crer! As gaitas eran iguais ás nosas!
- E se as gaitas eran iguais, tan diferentes eran eles ao resto de grupos? Tiñan razón entón en queixarse porque non os houberan dado o primeiro premio?
- Iso, meu amigo son dúas preguntas! E se a segunda é un non, a primeira quere de máis explicación. Verás! Un gaiteiro naqueles anos tocaba sempre so, cun tambor ou unha caixa para marcar o pulso. Bombo poucas veces levaba, que era unha boca máis a manter e pouco aportaba ao conxunto. E iso custaba uns cartos, e nas festas e romarías servía para alegrar as prazas, rúas e corredoiras, e para que medrara o número de mozas que podían bailar. Máis cousas das que podía facer un acordeonista. Pero se a festa tiña cartos abondo nada podía facer contra unha banda ou unha charanga, por non falar dunha orquestra!
- Pois niso que di teño que darlle a razón. Cantas veces nas vilas a xente nova deixábanos de lado por ir bailar cos da charanga que facíalles máis festa!
- E logo, ti tocaches tamén o tambor cun gaiteiro?
- Pois si don Henrique! De novo, andei polos camiños cun gaiteiro. Marcial tiña por nome, era de Celanova e aprendera a tocar co gaiteiro de Penalta, que foi mestre tamén de don Faustino Santalices.
- Eu xa tiña moitas ideas na cabeza para mellorar esa formación. −dixo o Miloro como sen non houbera escoitado a resposta −E cando ouvín aos de Soutelo tocar, pareceume a resposta a todas as miñas dúbidas. Dúas gaitas tocando por terceiras, e unha percusión máis completa podería ser a solución para modular o volume das gaitas. Verás! Se facemos que tambor, bombo e outra percusión miúda, tarrañolas, cunchas, pandeireta ou pandeiro, toquen todos o so algún, que toquen forte ou máis baixiño, parecerá que as gaitas suben e baixan de volume! Aínda se unha das dúas gaitas deixa de tocar nas pasaxes que quero facer que o conxunto soe menos! E deste xeito o conxunto poderá tocar dende case un “piano” ata un “forte” cun resultado moito máis expresivo!
Creo que foi destas cando o Tiniño, que xa non podía estar máis tempo sen
falar do seu, contoulle ao Miloro como aprendera á tocar mirando para os
gaiteiros que viñan ás festas e practicando, cando ía ao monte coas cabras,
cunha gaita de alcacén; de como deixara á súa terra por un mal de amores; das
súas andanzas por camiños, congostras e corredoiras co Marcial e a súa filla;
da enfermidade do Marcial e de como grupo desfixérase en Meira coa morte do
gaiteiro; e el collera a gaita do seu mestre para cumprir o contrato, e nunca
soaran tan alegres as alboradas, tan fermosa a misa da gaita como aquel ano na
vila de Meira no que o Tiniño veuse, por fin, gaiteiro.
O mundo dos gaiteiros é de moita competencia e trae entre eles moitas desavinzas; ás máis das veces por mor arrogancia, soberbia e vaidade que disque quere o oficio, reflexionou o Miloro. Con todo, explicou, el nunca envexara a ninguén, nin ao Avelino co que nunca tocara, nin ao Neira nin ao Constante cos que si que o fixera; el só tiña o afán de tocar cada día mellor, e a súa loita e porfía por mudar os vellos hábitos dos gaiteiros de tocar sos, para que as bandas e orquestras non acabaran coa súa presenza nas festas. E despois dun novo anaco de polbo acompañado do inescusable cacho de pan mollado en aceite, e o xeneroso grolo de viño, contounos como volvera á barbería do Moreda, baluarte, como o resto das barberías do país, do canto e a música popular, berce de artistas e grupos, centros sociais do pobo onde a xente do común, podía escoitar música ou aínda participar nela mentres que agardaban a súa quenda para cortar o pelo ou ser barbeados.
- Don Constante, como me dixo que os de Soutelo eran malos gaiteiros?
- Tal non dixen. So que non eran tan bos gaiteiros como eles se tiñan, que pensaban que tocaban mellor que calquera e que por iso ían gañar sempre! E ninguén é mellor que ninguén, que para gustos hai colores, e os concursos, ben se sabe, son cousa de opinións, e do que valora e gusta a cada un dos xurados.
E tanta foi a insistencia do Miloro que ao final o barbeiro non tivo outra que darlle, aínda de moi mala gana, a oportunidade de empezar cunha gaita que tiña un punteiro e unha palleta malísimas.
- Eu collín a gaita e leveina, e cando vin que non facía bo dela, saquei a palleta e estiven argallando nela, ata que entendín como funcionaba. Logo fun a comprar outras mellores e dicía que ía de parte de Moreda. Pero como tampouco me deixaban satisfeito desfacíaas novamente ata que fun quen de facer as miñas.
- Pois niso tamén cadramos -interveu o Tino -que eu sempre lle preparaba as palletas ao meu Marcial!
- E eu a mallar no ferro frío do Constante −seguiu Miloro como se non o escoitara −insistíndolle que tiñamos que buscar outro gaiteiro para poder facer o que os de Soutelo! Un día, farto xa da miña insistencia, confesoume que a idea gustáballe pero que non podía repartir as ganancias con outro gaiteiro; que tiña moitas dificultades económicas, que pagar a unha muller para que faga as tarefas da casa, que a súa dona non pode, lle leva unha parte do que saca da barbería e das gaitas. Pero eu nunca fun de tirarlle pedras ó mar, e xa dera moitos paseos de Cabral a Sobrido para non ter todo ben enfiado e falado cun rapaz ao que ben se lle podería aplicar aquilo de “De bestas a mular, e de homes o de pouco falar”, Manuel Oliveira, O Moreno. Así que, vencidas xa as derradeiras resistencias do barbeiro, alá polo ano vinte e oito, fundamos os “Airiños de Cabral”, un cuarteto ao modo dos de Soutelo, con Constante Moreda e Manuel Oliveira nas gaitas, o estupendo barítono Enrique Clemata no bombo e eu mesmo, que tampouco canto mal, no tambor.
E como se o que dixera necesitara de confirmación, o Miloro entoou
aquela cantiga de gaiteiro cuxa primeira estrofa di así:
Non hai amores máis firmes
que o do gaiteiro e a gaita.
Eu lle sopro e ela toca;
nin a engano nin me engana.
Nota [1]:
Constante Moreda Vázquez, que naceu en 1894 da señora Ramona e do señor Manuel
no barrio de Cabral-Sello do concello de Lavadores, foi moito máis que un dos
grandes gaiteiros de Galicia. Perruqueiro de profesión, soubo dende moi novo
conxugar o seu oficio coas súas múltiples paixóns: a crónica e crítica social
no semanario La Ráfaga, o tocar a gaita e facer punteiros e palletas
para elas, e a militancia política no Partido Comunista. Estivo vinculado a
grandes coros da época como Queixumes dos Pinos e Airiños do mar de
Teis. En 1928 formou Airiños de Cabral co que disque levaría a súa
última actuación nas festas de Santa Mariña en pleno 18 de xullo.
Nota [2]:
Avelino Cachafeiro naceu en 1899 en Soutelo de Montes nunha familia de
gaiteiros. Aprendeu a toca-la gaita co seu avó Xan, practicando mentres coidaba
do gando. Aínda que a familia estivo sempre no oficio da música Avelino
aprendeu o oficio de ferreiro en Carballás. Para o ano 1919 a familia xa
formara o grupo Os Gaiteiros de Soutelo con Avelino, os seus irmáns Castor e
Bautista, o seu pai Fermín e a tía Andrea, que algunhas veces se axuntaba a
eles para tocar a pandeireta ou o pandeiro.
Ningún comentario:
Publicar un comentario