A maldición dos mornos.

Mire que lle digo don Manoel! Don Luis de Altamira Toranzo era, cando eu o coñecín, un home fraco e osudo, pero aínda fino e lanzal. Vestido inverno e verán co mesmo terno luído e rozado en cóbados e cueira que xa pasara de moda nos anos da Gloriosa, malvivía dando crases particulares de matemáticas aos fillos da burguesía, pois os poderosos desprezan a cultura pero aman a ciencia matemática des que descubriron que con ela tamén se pode mentir. Don Luis completaba a súa exigua economía coa venda ambulante dos seus poemas autógrafos en follas voandeiras de meticulosa caligrafía por rúas e tabernas. E foi nunha destas incursións que chamoume fortemente a atención e decidín abarloar a miña barca á súa, que a auga de correr e a xente de falar non se pode privar, e ningunha chave abre mellor os pechos das almas que unha fecha de viño e unhas talladiñas de polbo. Aínda que logo cando fixemos amizade e tivo confianza abondo confesoume que nada lle gustaba máis que un prato de caldo e uns ovos fritidos con patacas, que tiña en máis estima que o mellor dos peixes do mercado de abastos. Caldo e ovos aos que, despois de moitas protestas, deixábase invitar por min que na súa carteira as pesetas nunca chegaban moito máis alá da segunda semana de mes.

Souben da súa boca que nacera nunha familia da burguesía vinda a menos; que estudara no colexio de San Luis Gonzaga, que os xesuítas tiñan no Puerto de Santa María; e que pouco antes da sublevación conseguira praza de mestre nunha das primeiras escolas de educación laica implantadas pola república. O 18 de xullo de 1936 sorprendeuno, como ao resto dos mestres españois, de vacacións. Chegáronlle noticias de detencións de mestres, dalgunha desaparición dun compañeiros, de casos illados de sacas e paseos. Pero, por que ter medo? El nada fixera! Certo era que afiliárase á Federación Española de Traballadores do Ensino da UXT, pero nunca tivera nin no sindicato nin na escola unha especial significación política. Non era home moi relixioso, pero como antigo alumno dos xesuítas tiña moitos compañeiros de curso entre os sublevados e, malo sería!, que algún deles non dera a cara por el. E así foi: ninguén o molestou; ninguén preguntou polo seu paradoiro, e alá en setembro reincorporouse sen máis ao seu posto na escola. Pero todo cambiara! Nada de educación laica, nada de educación integrada! Relixiosa e segregada! E un enorme crucifixo entre un retrato do “ausente” e outro do “presente” para deixar ben claras as cousas!

Chega novembro do 36. A recén creada comisión provincial de educación esíxe a todos os mestres, a todos!, que aporten probas da súa fidelidade ao Réxime como condición para seguir exercendo. Que facían antes e despois do 18 de xullo, como recibiron o alzamento, as súas filiacións políticas e sindicais, a súa actividade diaria e privada e que si sabían dalgún compañeiro desafecto. Á declaración debía ir acompañada polos informes favorables do alcalde, a garda civil e o cura. Se a comisión formada polo director do instituto, un representante da asociación de pais, "persoa de probada moralidade católica", un inspector e dous vogais de "solvencia moral e técnica” consideraba abondo acreditado esa fidelidade, podería seguir dando clase.

- Ningún afiliado á UXT conseguiuno! −apuntou don Luis mollando a palleta cun pouco Monterrei. −Estabamos infectados de republicanismo e podiamos contaxiar as mentes dos nenos e mozos! Ítem máis: cumpría aplicar un castigo exemplar a calquera que tivese a ousadía de pensar por se mesmo!

Conseguírono. O terror como método educativo instalouse nas aulas e os mestres que non tiveron a sorte de morrer fusilados pasaron no seu exilio interior a máis terrible purga profesional. Como don Luis! Intentouno todo: exercer en colexios privados cobrando unha miseria, dar clases particulares, traballar aínda que fora de peón de albanel! Nada! Boas palabras e sorrisos de ánimo pero nin cadela nin patacón para matar a fame mantendo a vergonza. Diante da imposibilidade de ganar a vida deixou o seu piso e volveu cos seus pais, que a fame compartida é menos fame.

Un día un antigo compañeiro do Gonzaga faloulle de que no Apóstolo Santiago de Vigo necesitaban un profesor de matemáticas, que haber estudado nos xesuítas podía ser recomendación abondo para acadar o traballo, e que poñer distancia dos seus orixes podería servir para que se esqueceran os seus antecedentes. Así que o noso don Luis, pechou os ollos, armouse de valor e colleu o monte de trens necesarios para tan larga travesía. Na estación de Vigo o estaba agardando un vello amigo dos seus pais que tiña en Bouzas un almacén de viños finos de xerez, ponche, anís coñac e outras espirituosas.

-  Estarás mejor en una pensión, que en casa mucho sitio no hay −. Seica foron as primeiras palabras que o almacenista de viños lle dirixiu.

-  No he traído mucho dinero conmigo, don José ...

-  No te preocupes. Tienes un mes de pensión completa pagado mientras no empiezas a trabajar.

Pouco durmiu aquela noite pensando en todo o que se xogaba. E se os xesuítas non lle daban o traballo? Ao día seguinte ben de mañanciña colleu o tranvía ata a finca de Bellavista, onde aínda hoxe está o colexio dos xesuítas. Agardaba por el o Padre Pardo, o reitor do colexio naqueles anos.

-   Don Luis de Altamira Toranzo, ¿verdad?

-  Yo mismo, Padre Rector. Encantado de conocerlo

-  ¡Así que estudió con nosotros en nuestro Colegio de El Puerto! ¡Muchos y muy buenos amigos tengo yo en esa hermosa ciudad! Ya sabrá por mi carta nuestras necesidades. Se trata de hacerse cargo de la asignatura de matemáticas de cuarto curso. ¿Se cree usted suficientemente capacitado para impartir este nivel de materia?

-  ¡Por supuesto Padre! Las matemáticas siempre fueron una de mis asignaturas favoritas.

- Bien. Las condiciones económicas ya las conoce. Supongo que puede incorporarse de forma inmediata.

- ¡Estoy impaciente por empezar!

-  ¡Estupendo! Pues por mi parte, nada más. Mañana en uno de los descansos entre clases hable con el Prefecto de estudios y le da toda la documentación. Ya sabe: título compulsado, certificado de penales, adhesión al Régimen y todas esas zarandajas.

Aquí o meu amigo tivo que parar o seu relato e aclarar a gorxa cunha fecha de viño.

- Xa ve meu amigo! A desgraza perseguiume ata Vigo. Por moi lonxe que levara os meus probes ósos, os malditos informes alcanzaríanme! Os malditos informes que nunca cheguei a saber o que dicían, pero que foron o suficientemente malos como para non deixarme ensinar nunca máis, expulsándome do sistema educativo, e o suficientemente bos como para non acabar no cárcere, nin nunha cuneta.

-  E logo? Non lle deron o traballo?

- Nunca o souben. Non fun ao Colexio, nin contestei as chamadas nin as cartas que me mandaron. E cando pasou o mes que estaba xa pago, cambiei de pensión sen deixar o meu enderezo.

A maldición dos mornos!, pensei para min. Como dicía Xoán o Evanxelista no Apocalipse: “Coñezo as túas obras, sei que non es frío nin quente. Oxalá foses o un ou o outro! Por tanto, como non es frío nin quente, senón morno, estou por vomitarche da miña boca”. Don Luis pertencía a esa caste de persoas que escapan do compromiso; que nun intre límite, como o que foi o  levantamento militar, non toman partido, pensando que a cousa non vai con eles, e que será mellor tratar de pasar desapercibidos. E son maioría. Esa maioría que permiten coa súa indiferenza que a maldade triunfe.

E mire que lle digo don Manoel! Isto non foi motivo para que afrouxara os afectos que polo poeta tiña. Moito cheguei a estimar a este home, tan seco como un bacallau e tan pouco dado as efusións de afecto como un miñato cos pitos. E esquecín á mantenta a súa condición moral, aínda sabendo que os verdadeiros culpables do horror cotián no que no que vivimos aferrollados máis de corenta anos, foron aqueles que, como don Luis de Altamira Toranzo, viviron sen merecer encomios nin  vituperio, que non foron fieis a nada nin rebeldes a nada, e que en toda unha vida de humillación e desventura só pensaron na propia supervivencia.

Ata as rachas das madeiras

son de varia condición.

Dunhas delas fanse os santos, 

e doutras faise o carbón.