Onde hai eguas, poldros nacen.

Mire que lle digo don Manoel! Hai homes que son como mulas e homes que son como cabalos. Tamén os hai como burros, que son os mais, e os que máis forte ornean. Que nas terras, como a nosa, onde a cultura oral mantense viva, fecunda e feraz, os contadores de historias sempre tivemos unha certa querenza pola interpretación dos comportamentos das persoas por semellanza cos animais. E o que outros facemos con animais máis achegados ao noso coñecemento o Inocencio facíao cos cuadrúpedes, non en van tiña por profesión e oficio o de tratante de bestas.

Inocencio era de Pedornes, unha pequena parroquia do concello de Oia que vai dende a Punta Orelluda no mar aberto ata a monte de Corrubedo na Serra da Groba, serra onde por certo, o noso Inocencio tiña ás súas bestas. Ceibes no monte, “a besta brava, monte longo”, como é o común nestas terras salvaxes azoutadas polos ventos atlánticos, os seus cabalos “garranos”, pequenos de alzada pero fortes e graúdos; un pouco de máis cabezudos para o seu tamaño, pero ideais para percorrer sen cansazo ás máis longas distancias levando pesadas cargas. E estabulados os burros fariñeiros, que son presa máis doada para os lobos do monte, e queren de máis protección.

Como bo tratante deste tipo de gando, Inocencio non faltaba ás feiras da Pascua en Padrón, ás da Ascensión e o Apóstolo en Santiago de Compostela, ao San Lucas en Mondoñedo, a Feira de Santos en Monterroso ou ao San Martiño no Faramello da que din que aí vén San Martiño co seu cabaliño. Pero algo debía ter en Bouzas, deste ou doutro tipo de gando, que raro era o mes no que faltaba á súa cita co Monterrei do Mincha e a ración de polbo da Fina.

Un destes días, quero pensar que foi a finais de xuño, polo que xa pasaran as “rapas das bestas" da Valga, segundo domingo de maio, Torroña, primeiro domingo de xuño, e Mougás, segundo domingo de xuño, cando entrou pola porta, co seu característico alancar, o noso Inocencio.

- A ver Fina! Pon aquí unha cunca máis para o noso amigo Inocencio. Aínda que debera ser el quen pagara uns netos, que non se deberon dar mal ós curros de Oia!

- Bo día teñan os da confraría! Vontade de corresponder non falla! E das feiras, tampouco serei eu quen me queixe de que foi máis o gasto que o proveito. Algo de todo houbo que sempre hai xentes para o “besta que non poidas manter débela vender” e para o “besta que non poidas pagar, deixala pastar”.

Inocencio, ben o ve don Manoel!, era deses homes que levan no seu interno todo un almacén de refráns, adaxios, proverbios e sentenzas, alfaias da sabedoría popular. E que cando abren a boca para falar comparten o seu tesouro da nosa fala con total naturalidade. Non como o pode facer un home estudiado, coñecedor do seu inmenso valor etnográfico e lingüístico, senón como aquel que o mamou co leite da súa nai, e que non lle da outro valor que o da ferramenta de comunicación cos demais. Teño que recoñecer que foi grazas á Sefa, que xa dende ben cativa andaba a axexar ás nosas conversas con lapis e papel na man, que aprendín a darlle valor a aquelas cousas de “cabalo corredor, home rifante, vaso de vidro e cántara de viño, sempre están en perigo” ou “a boa man, dun faco fai un cabalo, e a ruín, de cabalo fai rocín”, que o Inocencio pronunciaba sempre no intre máis axeitado e como comentario máis acaído.

-  E logo Inocencio? Que se vende máis: cabalos ou asnos?

-  De todo hai na feira, don Antonio! Cabalos, asnos, e mulas que non falten!

-  Mulos ou mulas, Inocencio?

-  Cousas de costumes don Antonio. Nos cando a mula é macho, chamámoslle macho e cando é femia, mula. Tamén a denominación de besta que se chama a calquera dos équidos, tamén aplícase especificamente á egua...

- E que xa se sabe que as femias sonche moi bestas! −Apunta o Antonio con sorna, para tirarlle do aire a nai e filla que andan nas súas tarefas, pero coa orella posta.

-  Non sei que lle diga don Antonio, que o falar non ten cancelas, e que o que fala mal das mulleres é que ao mellor non tivo nai.

- Non mo tomes a mal Inocencio! Que non tiña outra intención que enguedellar ás mulleres desta casa!

- Desculpas aceptadas don Antonio. Eu como home de aldea son fillo de moitas ignorancias pero tamén pai de moitas sabenzas. E ben sei que o mellor do que somos ven da nosa nai. Cando cruzas un burro e unha egua o resultado é unha mula. Cando é un cabalo cunha burra o resultado é un burreño, máis pequeno e máis débil que a mula.

- Pois iso si que non o sabía! E como os distingues?

- Algúns din que unha mula ven sendo como un cabalo con patas de burro, e o burreño un burro con patas de cabalo.

- Home, pero onde estea un cabalo que se quiten as mulas!

- Pois depende, don Antonio, depende! Segundo para que! As mulas teñen unha gran forza física e unha tremenda resistencia ao traballo e ao cansazo; teñen os cascos máis fortes que os cabalos e mostran unha resistencia natural a moitas enfermidades e insectos que non teñen os cabalos. Ademais a mula é un animal sobrio que se conforma cunha alimentación menos abundante e máis  frugal que o cabalo, e que pode soportar os climas máis infames sen diminuír o ritmo do seu traballo.

- Non me digas Inocencio que hai algo mellor que un cabalo! Esa nobreza, ese moverse sempre máis pola paixón que polo raciocinio, esa obstinación por acadar o que se propón, ese orgullo do xesto, ese idealismo, esa preocupación polo seu dono, esa intelixencia ...

- Intelixencia que eu non nego, pero como ben saben os que traballaron cuns e outras, a mula é máis intelixente que o cabalo.

- Máis túzara, quererá dicir!

- Os que din que a mula é un animal testán e  obstinado, é por algunha experiencia con elas que non souberon interpretar. A mula ten un instinto de conservación tan agudo que endexamais se expoñerá a ningunha situación que ela perciba como de perigo. Déixenme que lles conte unha historia do meu avó que estivo na guerra do Rif.

Mulas e cabalos

(Fala o Inocencio)

Non sei se saberán, meus señores, que alá polo 1912, eses veciños do norte que en tanta estima nos teñen, con moito tino e moi mala sombra, cederon a España a administración dunha franxa de territorio do norte de Marrocos. O mellor do país: uns 20.000 km² de deserto que incluían a rexión montañosa do Rif. A algúns dos gobernantes locais a cousa, mandara Xan mandara Perillán, tanto lles tiña mentres alguén pagase os seus vicios, pero aos máis afervoados dirixentes espirituais dos rifeños das kávilas os soldaditos españois xogando á guerra no seu sagrado territorio era como un pelo, grande coma o corno dunha vaca, no cu.

A ocupación da zona norte do país non foi como sacar pallas dunha albarda. As tropas españolas, tiveron moito que batallar contra un inimigo que rara vez presentaba batalla frontal. Un exército que non era tal, sen barcos nin avións, e sen máis artillería que a que toma pola forza ao exército español, un exército desorganizado e corrupto nos seus mandos, e desmoralizado e mal alimentado nos seus soldados, aterrados diante da ferocidade do inimigo e co soño de volver vivos ás súas casas como única arela.

O exército español intentou controlar o territorio construíndo en lugares elevados unhas pequenas fortificacións coñecidas “blocaos” (do alemán blockhaus). A estes bastións feitos con madeira e sacos terreiros, na teoría facilmente desarmables e transportables para poder armalos onde mellor conviñera, serviu coas súas mulas o meu avó Inocencio, cuxa herdanza de nome e profesión levo con orgullo. Dicía o avó Inocencio que a aplicación do blockhaus alemán á realidade da guerra do Rif fora un verdadeiro desastre, pois para poder ser transportable era necesariamente pouco resistente, o que xunguido a práctica ausencia de terra coa que encher os sacos, representaba unha exigua protección para os soldados que defendían a posición. E o peor de todo! Nunha terra como o Rif, e situados nos lugares máis elevados para controlar unha importante porción de territorio, a auga era un enorme problema. E unha de dúas, ou ían os soldados a buscala a diario facendo percorridos de varios quilómetros, ou dispoñían un sistema de reparto de auga a lombos de mulas. No primeiro caso os rifeños non tiñan máis que agardar agochados a que saíran os soldados para cazalos como a patos.

E no segundo? Pois no segundo depende! E se pregunta de que depende, don Antonio direille que do muleiro, e do caso que lle faga ás mulas. E non é o primeiro que o pregunta, que antes que vostede picoulle a curiosidade ao Capitán, que o vía regresar indemne de onde tantos caeran. “Escoitar ás mulas, meu capitán”, disque respondeu o avó ao seu interrogatorio. “E logo, falan as mulas?”, insiste o Capitán. “Non con palabras, pero si que avisan do perigo!” O Capitán non quedou moi convencido pero o Coronel que era de cabalería e amante das bestas propuxo ao meu avó para unha condecoración, que aínda teño na miña casa pendurada na parede.

Ao día seguinte do desastre de Annual, o 23 de xullo de 1921, unha columna duns 3.000 soldados ao mando do xeneral Felipe Navarro abandonaba a praza camiño de Melilla, onde non chegarían nunca. Manter unha certa orde na retirada cando os centos de cadáveres masacrados o día anterior están expostos ao seu paso, e o “pa-co” dos fusís dos rifeños é un vento de morte nos seus ouvidos, é case que misión imposible, e a formación desfáise como un terrón de azucre nun té quente. O tenente coronel Fernando Primo de Rivera que manda o Rexemento de Cazadores Alcántara número 14, toma unha decisión: a única posibilidade de manter con vida aos homes da columna do xeneral Navarro é lanzarse nunha carga suicida contra o inimigo, carga que todos eles, homes e cabalos, saben que vailles custar a vida. Oito días despois a maioría da columna de Navarro está momentaneamente a salvo na fortaleza do Monte Arruit, escoltada polos poucos xinetes, e menos cabalos aínda, sobreviventes do rexemento Alcántara.

Xa ten don Antonio, unha historia de mulas e unha de cabalos. Cada unha delas ten a súa ensinanza. Vostede escolla das dúas a que máis lle conveña ao seu ser de mula ou de cabalo.

E mire que lle digo don Manoel. Eu ben quixera ser como esas mulas que herdan o mellor de cada un dos seus proxenitores, que como parece ser que escribiu Charles Darwin:

"A mula paréceme o animal máis sorprendente. Que un híbrido presente máis razón, obstinación, memoria, apego social, resistencia muscular, e duración da vida que calquera dos seus proxenitores parece indicar que a arte superou á Natureza"