A tía Asunción (e 3)

Mire que lle digo don Manoel! Disque, non sei se froito do viño ou da carraxe, onte arrinqueime a falar coma quen baila sen son, e acabei perdendo o fío do que realmente quería relatar, que non era a historia da miña nai senón a da miña tía Asunción. Sei que vostede me perdoará estes desamaños meus, cada vez máis frecuentes, pero xa sabe que cando as lembranzas levan moito tempo refreadas, acoden á boca en enxurrada e toman elas o control da historia a contar.

Se non recordo mal deixei a historia co da patela de peixe que os mariñeiros do sindicato trouxéranlle á miña nai. A patela que abriulle o camiño da nova profesión que de alí en adiante aseguraríanos a mantenza: a de vendedora ambulante de peixe polas portas! E como xa lle contara, as casas das grandes familias de Bouzas, que antes lle pecharan a porta para traballar, devecían agora por recibir por elas, aínda que fora pola de servizo, o peixe que ela vendía.

Na casa dos avós todos estes acontecementos se viviron dunha forma moi distinta. A avoa Ascensión ao quedar sen a axuda da súa filla maior tivo que asumir tódalas tarefas da casa, cousa á que nunca estivera afeita, e que a ben seguro excedía con moito das súas capacidades. E se a súa primeira intención foi o facer valer a súa autoridade materna para intentar facer coa filla pequena o que fixera con éxito coa maior, deseguido decatouse que esta súa Asunción estaba feita da mesma pasta que ela mesma, e que era daquelas que tiña por norma de conducta aquelo que di que contra o vicio de pedir hai a virtude de non dar.

Visto o visto e comprobadas ás súas consecuencias de todo orde, o avó Fadrique non tivo outra que apearse da mula e contratar a Esperanza, unha rapaciña moi espelida de San Paio de Navia, para levar as tarefas da casa que a marcha da súa filla Peregrina deixara ben ás claras quen asumía. Tal comprobación supuxo para o avó Fadrique un golpe moito máis forte do que estaba disposto a admitir. De feito non lle serviu de nada. Nin para tentar amañar as relacións coa súa filla, nin para evitar o deterioro das que aínda conservaba cos seus fillos, os xemelgos Xaime e Xacobe, así que un día, cántara que moitas veces vai á fonte ou deixa no camiño a asa ou a fronte, o avó Fadrique ornea unha vez máis a súa propia sentenza:

—      Pois se non estades a gusto nesta casa xa sabedes onde está a porta.

E os xemelgos toman o portante e marchan a Arxentina, fartos de aturar ao seu pai, e teño para min que tamén en boa medida avisados da ameaza de treboada que o trunfo da Fronte Popular supuxo no horizonte inmediato para a xente de boa vontade.

Pero, mire que lle digo don Manoel! Este mesmo carácter de casca de sobreira do meu avó, que tantos desgustos proporcionoulle, non deixou de ter os seus aspectos de grandeza! Souben moitos anos despois que cando os asasinos fascistas andaban polo pobo a procura do meu pai, visitaran a casa dos avós, por se estivera agachado nela. O avó Fadrique saíra á porta e, sen deixalos entrar na casa, escorrentounos con os seus habituais malos modos, espetándolle con voz alta e baril ao ben coñecido falanxista que os mandaba:

—      Erasmo! Faime o favor de levarche de aos teus cans da porta de miña casa, que se segues a importunar aínda vas a atopar a alguén na vila que non che ten medo ningún!

Un deles, o mais noviño da partida, rufo e farfallán por demais, intentara tirar do ferro que levaba ao cinto, pero da labazada que lle caeu do aludido Erasmo sacáronselle as ganas de repente! As ganas e teño para min que un par de dentes!

Certo, certo don Manoel! E a tía Asunción? Que foi da tía que da nome a estas historias? Pois que quere que lle conte don Manoel! Por moito que todo ao seu redor mudara, obstinada en vivir sen mudanza no seu mundo de aparencia, no seu mundo quimérico onde nada malo é posible, onde no hai nada feo, onde a brutal realidade non ten cabida, allea por completo ao que sucede ao outro lado do espello!

A tía Asunción foi ata que morreu unha especie de Peter Pan feminina, inmatura e refractaria a calquera compromiso que vaia mais aló de pensar que vestido poñer ou que zapatos elixir, sen máis contacto coa realidade que o de pescudar se chove ou venta, o se vai frío ou calor. A nai, ao non obrigarlle a asumir nin a máis pequena responsabilidade fixo dela unha incapaz. Asunción preguntaba cada día que había para xantar, pensando sempre que alguén se ocuparía de tomar tal decisión, facer a compra do necesario, e obte-los cartos para pagalo. E tamén alguén preparalo, servilo, recoller os pratos da mesa, lavalos, secalos e poñelos de novo no alzadeiro, que ela con queixarse das moitas espinas que ten un peixe xa cumpría coa súa parte das tarefas do fogar!

Felices os que se deitan

sen ansias nas que pensar,

érguense porque espertan

e saben que han de almorzar

Se, como dixera, a tía Asunción era refractaria a calquera compromiso tampouco ía ter outra actitude diferente no que as cousas da relixión fai conta. Cumprir co domingo e demais festas de precepto si, “sine dominico non possumus”, pero máis polo que ten de exhibición de galas, adobíos e enfeites que por devoción; pero do resto pouco, moi pouco máis. Así que resumindo, a tía Asunción católica si que era; apostólica pouco;  e romana tanto como a da tenda de froita. Pero cando naquel malfadado verán do trinta e seis comezaron as detencións, as fuxidas ao monte e os cadáveres nas cunetas, e a miña nai Peregrina cuspiulle na cara ao Padre Parada o seu desprezo por aquela relixión tan oposta nos feitos ás ensinanzas do Cristo que veneraban na cruz, a tía Asunción considerou que o tempo de ocupar o baleiro deixado na Congregación do Cristo dos Aflixidos pola deserción da súa irmá “dona perfecta” era chegado. Aínda que facendo xustiza aos feitos debo engadir que, se ben é verdade que nun primeiro intre a beatería foi un bo abeiro baixo o que que agachar ás súas frustracións, Asunción decatouse deseguida, sen mais que botar unha ollada ao seu redor, que aquela congregación de cirios acesos que non eran quen de rachar as tebras e rancias pestilencias riba das que o incenso non prevalecía, resultaba unha vía morta para as súas ansias de vivir.

Un día, debeu de ser alá polos anos cincuenta, porque andaba eu embarcado nalgún dos meus primeiros bous de altura, cando ao chegar a Bouzas dunha daquelas esgotadoras mareas contoume a miña nai, así de vagariño como xuntanza de carpinteiros, da morte da súa nai Ascensión e de como a súa irmá pequena, coa necesaria complicidade do seu pai, non a deixara entrar no velorio, que ao funeral xa nin fixera mentes de ir.

—      Igual pensaba que ía reclamar a miña parte da herdanza!—alporizábase a miña nai—Por min que a coma toda ela! Se vai ser ela a que vai a continuar no fogar e coidar de padre, xusto é! Que os maiores tivemos xa o noso tempo e a nosa oportunidade de provernos por nos mesmos.

—      E mire que lle digo miña nai: que foi da Andoriña que non a mirei atracada no peirao?

—      O avó pechou a casa e seica a ten a venda. Disque marcharon a Malpica de Bergantiños a iniciar unha nova vida, que non sei se sabes que temos parentes pola bisbarra.

Nada máis me contou a miña nai das razóns e circunstancias da marcha da familia cara a litorais moito máis batidos polo mar, pero ao dia seguinte atopei na rúa á Esperanza, a rapariga que servira na casa dos avós. Saudámonos e eu pregunteille pola súa vida. Como imaxinaba non custoulle moito volver a coller casa onde servir, porque era boa traballadora e muller de toda confianza. De tal confianza que custoume ferro e fariña conseguir que me contara algo dos acontecementos que provocaron á marcha da familia a destino tan afastado. Despois de moitas protestas de que ela non é ningunha lingoreteira, cousa que ben sabía eu, atreveuse a confesarme que pensaba que a razón non era outra que o feito de que á tía Ascensión a deixara o noivo, un señorito lambido con aires de figurino, dunha das familias da burguesía ilustrada viguesa. E que para máis humillación a deixara sen explicación ningunha, sen dar a cara, “que nin home abondo era para tal cousa. Que estaba a miña probe— tal dixo— toda composta e emperiquitada agardando que viñera o noivo a buscala para ir a casa dos seus pais para facer oficial a súa relación, horas e horas como na película aquela! Sen dar chío, sen deixar escapar nin unha bágoa que puidera refrescar o oprobio das súas meixelas!” E que, don Manoel, como ben se pode deducir, a Esperanza era moi afeccionada ás novelas románticas.

Moitos anos e moitas mareas despois souben, demasiado tarde por suposto, da morte do meu avó Fadrique e da volta á Bouzas da tía Ascensión. Daquela a miña familia, coa axuda de todos, xa conseguira montarlle o posto de peixe no Mercado de Bouzas á miña nai, que xa estaba maior para andar de vendedora ambulante polas portas, e ben se sabe que “a venta do pescado, faise no mercado”. E podo dicir con xustificado orgullo que a miña nai tiña unha enorme habelencia para moitos oficios, pero o de peixeira o levaba no sangue! Tal era o seu arte para ter sempre o mellor produto que moitos clientes levábanlle o peixe máis caro do que poderían compralo nalgún outro posto do mercado pola seguridade na calidade do produto, o sempre acertado consello, e as receitas enxebres para a súa preparación, e, por que non dicilo?, o pracer de relear unha miguiña cunha das mestras do oficio.

E que dirá vostede que fixo a tía Ascensión cando chegou a Bouzas? Pois coma María Cortizas, canto ves, canto cobizas, un posto de peixe no Mercado Municipal de Bouzas! Un pouco apartado do da súa irmán, que tampouco ousa moita veciñanza, pero con vista abondo como para poder controlar quen compra e que compra, como se aquela información fora a servirlle para mellorar ás súas ventas, que nunca serán ás da súa irmán, que as damas da Congregación poucas veces van por elas mesmas a mercar, e as rapazas do servizo doméstico queren mellor unha peregrina que unha ascensión que non ten tal.

O día da inauguración do posto da tía Ascensión, sóubeno por Xulio, o carniceiro de Rebordechán que tiña un posto preto, a miña nai, posiblemente intentando recuperar a de tantos anos perdida relación, foi onde a súa irmá por desexarlle sorte na nova empresa que encetaba. Para escándalo da xente que alí e nos arredores estaba, a tía Ascensión despediu con malos modos á súa irmá, declarando, máis con berros que con verbas, que se equivocaba se viña a procurar á súa parte dos cartos da venda da Andoriña, que os cartos eran todos seus, que para iso estivera todos aqueles anos coidando do seu pai. E a miña nai, que non calaba a ninguén, rompeu naquela ocasión o seu costume, e todo o que fixo foi calar, virar as costas e volver ao seu posto sen ollar atrás.

E así pasaron os anos ata o día maldito no que, preocupado polo aspecto cansado, tan pouco habitual nela, que observaba na miña nai, ocorréuseme levala ao médico. Probas, temores e sospeitas confirmadas: a miña nai ten un cancro de útero nun estado bastante avanzado. Dos catro irmáns que somos Adelina é a que está máis lonxe: casou por poderes co seu noivo de toda a vida e marchou con el a Montevideo. Os xemelgos Froilán e Digna están en Baracaldo; el traballando en Altos Hornos de Vizcaya e ela ten unha taberna galega á que con estraño humor chama Bar “o Caldo”. A calquera de nós deixar durante un tempo que pode ser (e oxalá que o sexa) longo, suponnos un problema bastante importante. E como eu nese intre aínda descoñezo o enfrontamento das dúas irmáns o día da inauguración do posto, sen encomendarme nin a deus nin ao diaño voume onde a tía Ascensión e cóntolle o da súa irmá. Ascensión mírame de fite e ceiba toda a súa xenreira:

—      Castigo de Dios! Xa o dicía o padre Parada: “a su tiempo su pie resbalará, porque el día de su aflicción está cercano, y lo que les está preparado se apresura”

—      Pero que necidades estás dicindo? Estas falando da túa irmá!

—      Fai anos que Peregrina e máis eu xa non somos irmáns!

—      Vaia unha relixión que profesades! Pois non di no Evanxeo segundo Mateo que cando coidades a un enfermo calquera é como se o fixerades con Cristo?

—       Pero se como dis a miña irmá ten cancro, podo contaxiarme!

—      Contaxiarte? O único cancro contaxioso é o que tes ti, a maldade!

E alí rematou a conversa. Aquela marea non saín cos meus compañeiros. A disputa coa miña tía me puxera a min mesmo as cousas ben claras: tiña ocupacións moitísimo máis importantes que facer. A pobriña da miña nai morreu como vivira: rexa como un fuso e sen que ninguén lle escoitara nunca nin unha queixa. A tía Ascensión foise medio ano despois que a súa irmá dun cancro de páncreas.

E mire que lle digo don Manoel! Nesta ocasión vou tomar emprestado unha estrofa do poema que don Manuel Curros Enriquez dedicou ás nais:

Nai, adorada nai, mártir escura,

branca pombiña, arroladora e tenra,

ai, se souberas como me deixabas...

ai, non morreras.