Dos enganos viven os «escribanos»!

 Mire que lle digo, don Manoel! Que moito me comprace velo hoxe en tan boa compañía; que ben sei do seu costume de achegarse ós mellores como as abellas ás flores. E de quen di que ven sendo o seu amigo? Pois non é mala mestura: nado en Asturias, estudiado en Bilbao e na Sorbona, e galego de vocación! Experto no acibeche, e experto en estatística, esa ciencia da que moitos din que serve para mentir con números! Pois sexa benvido don Ángel, e agardo que despois das monicións de hoxe manteña o interese e facerse confrade desta freguesía.

—      Moitas grazas polas súas palabras don Paio, que se as cousas son o dez por cento do que me ten contado don Manoel, confrade teñen mentres os médicos non se opoñan.

—      Os deuses non o queiran, don Ángel! Que se ao vello lle quitan a cunca e máis a cociña, que o enterren axiña —engadindo decontado—. Me dixo don Manoel que é vostede o autor da primeira enquisa científica que se fixo en Galicia sobre o uso do idioma.

—      Debo recoñecer que é certo. Engadindo que na miña opinión no se lle pode aplicar a coñecida cita que Mark Twain atribuíra ao primeiro ministro británico Benjamin Disraeli: "hai tres tipos de mentiras: as mentiras, as grandes mentiras e as estatísticas."

—      Boa frase! Pero concertará comigo que cun pouco de habilidade por unha beira...

—      E un pouco de ignorancia pola outra...

—      ... os números poden ser manipulados para apoiar case calquera argumento.

—      É que cumpriría facer unha lei no Congreso...—intervén don Antonio o da asesoría, que ata esta ocasión estaba no seu recanto da barra máis calado que un furelo.

—      Teño para min que loitar contra a mentira cunha proposición de lei no Congreso dos Deputados é tan inútil como apañar auga cunha peneira.

A mentira é demasiado hábil como para deixarse amarrar nunha disposición, nun artigo, parágrafo ou apartado! Algo haberá que facer porque aínda que a mentira, como as malas herbas, sempre existiu, na sociedade dixital ten ás para voar e dar a volta ao mundo, entrar nas mentes das persoas máis sinxelas, e aniñar nelas para sempre, sen deixar espazo para a verdade. E hai mentiras inofensivas como a que afirma que os humanos só usamos o 10% do noso cerebro, ou que dende o espazo mírase a muralla chinesa, pero ás hai que teñen máis perigo que unha piraña nun bidé, como o seguir afirmando que a ETA foi a autora dos atentados do 11M, malia tódalas refutacións científicas. Porque hai grupos organizados que gastan moitas enerxías —e polo tanto moitos cartos— na difusión masiva de noticias falsas, trolas, embustes e teorías da conspiración, a través dos medios tradicionais —a miúdo con intereses económicos alleos ao xornalismo—, e das redes sociais, teoricamente neutras pero financiadas desde eses grupos, para condicionar o debate público e minar a confianza nas institucións.

—      Moita razón ten meu querido amigo, que se certo é que non hai peor cego que o que non quere ver non menos axeitada é aquela que di o que a mente cre vai o ollo e o ve, ou como soamente vemos o que confirma o que creemos.

—      E tamén aquela outra de mal me queren as comadres porque lles digo as verdades, pola pouca estima que ten a xente cos que se empeñan en rachar co conforto da mentira.

—      E xa que estamos refraneiros, que pensa vostede daquel que di que a verdade é como o aceite; sempre acaba por quedar encima.

—      Que moito se equivoca...

—      Ou non. Porque como o aceite nun auga moi batida a verdade pode quedar oculta moito tempo, pero cando os axitadores esquezan batela o aceite acabará flotando sobre a auga e a verdade prevalecerá.

Seguimos así un bo anaco de tempo, falando da verdade e da mentira, da desconfianza xeneralizada nos medios de comunicación tradicionais, nos expertos e as institucións; da velocidade coa que unha mentira pode viaxar por todo o mundo grazas a internet antes de que a verdade teña a oportunidade de ser difundida; de que calquera con acceso a internet pode operar con perfís falsos ou contas automatizadas e crear e difundir información falsa sen consecuencias penais, etc. Xunguido ao feito que, co avance da intelixencia artificial, agora é posible crear contidos falsos extremadamente realistas, case indistinguibles dos orixinais.

Neste intre don Ángel, consciente de que a conversa discorría por agrestes vieiros, abriu unha bolsa de coiro que levaba dependurada no ombreiro e propuxo:

—      Teño aquí un conto africano que coido que poderá ilustrar debidamente esta conversa. O conto leva por título:

Croqueta Crocuta, a hiena mentireira

O conto vai dunha hiena moi mal educada e egoísta. Os seus compañeiros da manda estaban un pouco fartos da súa conduta aproveitada e insolidaria, e facían decote todo o posible por escapulirse dela en canto tiñan ocasión. O certo é que a Croqueta Crocuta, que tal era o nome da nosa protagonista, tanto lle tiña. Nacera coa conciencia de ser superior a todos eles e tampouco tiña moito interese en mesturarse nos barullos da ruidosa grea.

Nun destes días solitarios Croqueta pasaba preto dun poboado cando de súpeto atopouse un cabrito morto. Riba del un par de corvos e un  chacal dourado, compartían fraternalmente a preada.

—      Vaites, vaites! Vaia unha sorte a miña! —dixo para si chea de ledicia a nosa protagonista mentres escorrentaba á competencia descubrindo os afiados cairos e proferindo ameazantes griñidos—. Será mellor que me dea presa e come-lo cabrito, antes de que veña o resto da manda e teña que repartir con eles.

Pero o recendo da calaza viaxa moi veloz a lombos do aire da sabana, e xusto cando ía comezar o festín escoitou chegar a cuadrilla dos seus compañeiros e compañeiras. Non cabe outra que agachar o cabrito e artellar algunha pantomima coa que afastar ós seus conmilitóns.

—      Bo día Croqueta! Moi contenta e relaxada a vexo; poupando o bandullo á sombra desta acacia e cun escarvadentes na boca, coma se viñera de darse un banquete.

—      Tal foi, miña amiga! Que agachada tras unha pedra escoitei a nova de que morreran moitas das reses do gando deste pobo, e que ían tirar unha boa chea de cabritos ao paraxe que chaman o Mul-ha-dal. E de alí veño.

—      Que boa noticia! Imos cara alá de inmediato —dixeron as súas compañeiras.

E enganados polas novas de Croqueta, axeitadamente ilustradas con eructos e bocexos, saíron a lume de carozo cara ao lugar indicado, para satisfacción da nosa protagonista á que nunca ninguén na manda lle fixera tal caso. E cando pareceulle que a tropa co seu tremendo rebumbio estaban xa abondo lonxe, e ía a procurar o cabrito que escondera nuns arbustos escoitou falar detrás dunha tapia aos corvos e o chacal aos que arrebatara a calaza.

—      Boa tarde meu amigo. De onde ves tan alporizado?

—      Do barranco que chaman o Mul-ha-dal. Na miña vida vira darse tal festín como o que están a se dar os voitres, e unha manda de hienas que acaba de chegar, cun fato de cabritos mortos que os pastores tiraron nese lugar!

—      Carafio Nevermore! Pois sen presas pero sen pausas imos aló que algo haberá para nos! —e dirixíndose ao chacal— Por suposto Sr. Lupaster que está convidado a acompañarnos; que onde comen dous, comen tres.

Croqueta Crocuta, a hiena mentireira, que tal escoitou, quedou convencida de que —non pode determinar grazas a que arte máxica— a súa mentira convertérase en verdade, chegando rapidamente á conclusión que a calaza que escondera podía agardar a que volvera de comprobar que cousas tan apetecibles había no barranco do Mul-ha-dal, deixando a disposición dos corvos e o chacal a disputada prea.

E miren que lles digo, meus señores! Tanta forza ten a mentira que ás veces ata ao autor dela convence!

Eu ben vin estar o corvo

falando co paspallás,

se foi verdade ou mentira,

mira a min que se me dá!

Un submarino conta como peixe?

 Mire que lle digo, don Manoel! Ben dicía o meu avó que “ata que non te ves a bordo non sabes o que é o mar”. Que podes ler cen libros sobre a desfeita que fixeron os arrastreiros nas nosas rías, e ata facer unha tese de doutoramento sobre como debéramos de ter defendido a pesca artesanal contra da pillaxe dos de fora, que non saberás nada da pesca ata que vivas dela e teñas na casa unha muller e uns cativos sorbendo os mocos porque non teñen outra cousa de que xantar. Cando veñen mal dadas, a teimuda realidade pasa por riba das nosas conciencias e das nosas boas intencións! E como non todo o mundo ten nin a sabedoría do avó Fadrique nin unha dorna como a Andoriña, non che queda outra que abandonar o palangre, poñer un motor ao «racú» e aparellarte con outra embarcación semellante, para arrastrar unha rede entre ambos navegando en paralelo. E rezar a tódolos santos dos que escoitaras falar para que o outro patrón estea atento a vento e ao mar para non esnaquizar a rede por separarse de máis, nin enredar o aparello por achegarse perigosamente.

Pero, como di a canción dos compañeiros de Rianxo, a mellora das artes de pesca ten coma consecuencia inevitable o rápido esgotamento dos caladoiros, e máis cedo que tarde “a ghanansia do peixe xa se vai indo...” porque a cada mes que pasa o esforzo para pescar a mesma cantidade é cada vez maior e os prezos que as conserveiras pagan por el, é menor. Así que “ninguén as faga que tarde ou cedo se paga” a práctica totalidade das parellas de Bouzas tiveron que deixar o abeiro das Cíes para buscar novas pesqueiras. E dos afáns de dúas destas «parellas» de madeira, que cunha máquina diésel de catro cilindros e menos de 200 BHP ían ao fresco a Gran Sol vai a historia de hoxe.

Das dúas parellas e dos seus respectivos patróns, Benigno da formada polo «Falque» e o «Marquez», e Salvador do «Salvador Lago» e o «Novo Florentino Lago». Aínda sen ter exercido na súa vida nin de mariño nin de mariñeiro, a esta altura das nosas conversas xa debe saber vostede a importancia que nestes mesteres ten un bo patrón de pesca. Un deses que son “o pesca” se son ruíns e pasan á lenda, como o «Misterio», «Primitivo», «Esquerdote» ou «Verísimo», se son desa caste especial que pescan onde ninguén pesca, ou onde todos pescan cando ninguén pesca. Desa xente que se alimenta de correntes, mareas, ventos, temperaturas, posición do sol e un milleiro de cousas máis para saber de certo onde vai a estar o peixe. E en función de todo iso escollen, montan, calan e levantan as artes axeitadas ás condicións do mar e ao tipo de captura.

Nos anos nos que se desenvolve a nosa historia, ós da 2ª Guerra Mundial, encher a adega de peixe no Gran Sol, coa concorrencia reducida a portugueses e irlandeses soamente, non era cuestión de habilidade senón de tempo. Había patróns que pescaban unha tonelada diaria e os que, como Benigno e Salvador chegaban a capturar ata dez toneladas de pescada diaria e retornaban decontado a Bouzas coas adegas ateigadas de peixe, e as «cubertadas»[1] tan cheas que resultaba complicado andar pola cuberta. Tanta diferenza había entre estas dúas parellas e o resto das da vila que a xente chegou a andar en disputas e porfías por quen era mellor patrón, ou quen mandaba a mellor «parella», e ata chegaron a organizar apostas sobre quen deles tardaría menos tempo en regresar coas adegas cheas de peixe.

Pouco caso a esta competición fixeron de primeiras Benigno e Salvador, pero tantas veces vai o xerro á fonte que ao final rompe, e a presión da tripulación e as súas familias foi quen de conseguir involucralos na porfía, case tanto coma se inventárana eles. Cómpre sinalar de novo que estando os bancos de peixe como estaban, pola obrigada parada dos belixerantes no seu aproveitamento, a competición entre as parellas xa non estaba tanto no terreo da habilidade para detectar a presenza de pescada senón da axeitada organización da xornada, asignando as tarefas da forma máis eficiente, asegurándose de que cada membro da tripulación coñeza o seu rol e manexando con man de ferro en luva de veludo as posibles disputas que puideran xurdir a bordo.

Nestas estamos cando nos primeiros días setembro de 1943 —recordo ben o ano porque eu cumpría os dezaseis— saen pola bocana norte da ría ás dúas parellas, camiño dos caladoiros do Gran Sol. A «parella» do Salvador sae unhas horas despois agardando ao Nemesio que quedara interesándose co médico pola enfermidade da filla. Non pasan nin vinte catro horas que o batifondo galopa polos peiraos de Bouzas.

—      Veñen de volta! Os “Lago” veñen de volta!

—      E veñen dando remolque a algo que parece unha balea! —dixo un vellote que aínda presume de boa vista.

—      Deixa de presumir de vista Moisés, que para congro é moi longo e para sargo é moi largo. Ben se ve que ao que veñen dando remolque é un submarino!

—      Submarino, mírase ben! —engade Facu, outro dos habituais dos peiraos— Un deses que entran na ría todos misteriosos cara ao hospital de Bellavista e que coidan que ninguén de nos os vemos cando están no medio da ría collendo combustible ou torpedos no "Bessel".

—      Dis ben, que pensarán que somos parvos!

Ata hai algún cómico no peirao, deses que nunca faltan, que, aínda sabedor da imposibilidade de que o seu destinatario escoite a súa mensaxe, berra ao patrón da «parella».

—      Ei Salvador! Que saibas que un submarino non conta como pescada!

—      Todo o máis como “peixe sapo”! —engade outro fino humorista dos da concorrencia—. Polo escuro e desaposto...

As rúas, as prazas e mercados da vila son un ruxe-ruxe de comentarios a cal máis desatinado. A expectación chega aos seus niveis máximos cando Salvador descende dun taxi diante da casa de Florentino Lago, o armador da parella. Todo Bouzas querería estar no posto de María, a criada dos Lago, levando unha cafeteira coas súas cuncas aos protagonistas da conversación —e deixando a orella a pacer disimulada entre as torradas—, para decatarse de primeira man do que alí se relataba e poder logo darse moito bambán polos postos da praza de abastos contando o que alí escoitou. Non fai falla: xa temos unha, e orella non lle falta!

Así chegamos a saber que don Florentino non está nada satisfeito do proceder do Salvador. Salvador de nome e de proceder. Que a decisión de abandonar a pesca por axudar a un submarino alemán pode que sexa moi humana pero non moi racional. Priorizar unha acción de auxilio por encima da ganancia económica dunha boa marea, está ben e é de obrigado cumprimento en tempos de paz, pero España é neutral e no debe meterse nas liortas dos demais. (Aquí María comentara que Salvador alporizárase todo, dicindo que “eles ben que se meteran nas nosas”, pero como ela era moi nova non sabía que quería dicir con iso). Problema engadido é que a Capitanía metera os fociños en todo este lío e de momento tiñan suspendido o permiso para saír a faenar. Unha hecatombe! Alá vai a competición á merda!

En Vigo a noticia corre pola cidade como un regueiro de pólvora. Mentres as autoridades militares fanse cargo do capitán e da tripulación, os espías alemáns e ingleses corren cara ao telégrafo para comunicar o suceso aos seus gobernos. Un submarino deses que chaman «Unterseeboots» foi alcanzado cunha carga de profundidade por un hidroavión inglés cando tentaba regresar á súa base na Rochelle. O submarino, con importantes danos na súa estrutura, ten que saír á superficie, onde será rematado polo avión inimigo. Sorprendentemente aparecen en escena dous avións alemáns que fan fuxir ao hidroavión. Salvados! Pero están sen goberno e as máquinas diésel non funcionan. Morrerán no mar aboiando coma unha rolla? Non tal: alí chega a nosa «parella» protagonista para darlles remolque.

Avisados polo Consulado alemán, que recibira do capitán do submarino a nova do remolque, están agardando no peirao da Laxe os mellores mecánicos de Bouzas e do Berbés coas súas ferramentas dispostas para intervir. Aínda non están afirmadas ás estachas nos morróns do porto cando xa están saltando a bordo os máis ousados para facer un primeiro control de danos. O ritmo é frenético pero as avarías son moi graves e o prazo moi curto. A lei internacional impón que un porto neutral non pode acoller en tempo de guerra a un barco dun país belixerante durante máis de 24 horas. Uns anos atrás Franco non dubidaría en dar refuxio ao submarino o tempo que fose, non é a primeira vez que o fai. Pero estamos en 1943 e o exército alemán retrocede en todos os frontes, e cada día parece máis claro que os aliados gañarán a guerra. A Comandancia de Vigo, recibe ordes de Madrid de poñer ao submarino alemán baixo arresto do cruceiro "Navarra", no peirao da Laxe. Demoran a orde o que poden pero ao final cómpre renderse á evidencia: o “U-760" do capitán Blum non volverá ser operativo.

E mire que lle digo, don Manoel! A diferencia do que pasa nas novelas, os malos reciben a súa recompensa e os bos o seu merecido castigo. O capitán do submarino e os seus tripulantes son recibidos coma heroes pola colonia alemá, onde descansan e son agasallados antes de ser trasladados a Ferrol. O capitán Blum, agradecido, regala a don Florentino, armador dos pesqueiros que lle deron remolque, o seu compás e os seus prismáticos, “como agasallo entre cabaleiros do mar, un militar e outro civil.”

Para que o submarino non poida fuxir, se encarga aos talleres que participaran no intento de reparación a retirada dos motores diésel do somerxíbel, que son vendidos como chatarra. Pero un deles está totalmente operativo despois da reparación, polo que é vendido á Compañía de Tranvías Eléctricos de Vigo para servir de grupo electróxeno. Despois de cambiar o xerador que é de corrente continua e non vale para ese propósito...pero si para outros. Reparto de beneficios para os voitres preeiros!

Disque don Florentino, que afeara a conduta do Salvador por priorizar o rescate duns náufragos, —belixerantes pero náufragos—, sobre ás súas obrigas pesqueiras recibiu unha pequena compensación, un millón de pesetas das daquel tempo, polos seus desvelos. Compensación da que nin a tripulación nin o patrón de pesca viron un can.

E Salvador, que foi de Salvador?, preguntará vostede. Pois amarrou un cabreo como vai tempo que non se mirara na vila. Non hai quiñón, cousa que é normal porque no se pescou, pero nin un can do rescate do submarino? Segundo contan cando Salvador saíu por última vez pola porta de don Florentino pechouna con tal forza que tiveron que chamar a Larrán o carpinteiro para compoñela, porque ninguén era capaz de volvela poñer nos seus gonzos.

Don Benigno Márquez, armador da outra parella, que tal viu, mandou chamar a Salvador e o puxo ao mando dun barco de ferro que estaba a facer no estaleiro de Barreras. 

Con xente de pouca fiúza

non gastes moita baralla,

porque se a gastas dirán

que algún xuízo che falla.

---

[1] En termos mariñeiros unha «cubertada» é a carga que, estibada e trincada sobre da cuberta, transporta unha embarcación. Os buques dos que estamos a falar eran barcos abertos, nos que o peixe se clasificaba en cuberta e conservábase na adega aberto e con xeo.