Dos enganos viven os «escribanos»!

 Mire que lle digo, don Manoel! Que moito me comprace velo hoxe en tan boa compañía; que ben sei do seu costume de achegarse ós mellores como as abellas ás flores. E de quen di que ven sendo o seu amigo? Pois non é mala mestura: nado en Asturias, estudiado en Bilbao e na Sorbona, e galego de vocación! Experto no acibeche, e experto en estatística, esa ciencia da que moitos din que serve para mentir con números! Pois sexa benvido don Ángel, e agardo que despois das monicións de hoxe manteña o interese e facerse confrade desta freguesía.

—      Moitas grazas polas súas palabras don Paio, que se as cousas son o dez por cento do que me ten contado don Manoel, confrade teñen mentres os médicos non se opoñan.

—      Os deuses non o queiran, don Ángel! Que se ao vello lle quitan a cunca e máis a cociña, que o enterren axiña —engadindo decontado—. Me dixo don Manoel que é vostede o autor da primeira enquisa científica que se fixo en Galicia sobre o uso do idioma.

—      Debo recoñecer que é certo. Engadindo que na miña opinión no se lle pode aplicar a coñecida cita que Mark Twain atribuíra ao primeiro ministro británico Benjamin Disraeli: "hai tres tipos de mentiras: as mentiras, as grandes mentiras e as estatísticas."

—      Boa frase! Pero concertará comigo que cun pouco de habilidade por unha beira...

—      E un pouco de ignorancia pola outra...

—      ... os números poden ser manipulados para apoiar case calquera argumento.

—      É que cumpriría facer unha lei no Congreso...—intervén don Antonio o da asesoría, que ata esta ocasión estaba no seu recanto da barra máis calado que un furelo.

—      Teño para min que loitar contra a mentira cunha proposición de lei no Congreso dos Deputados é tan inútil como apañar auga cunha peneira.

A mentira é demasiado hábil como para deixarse amarrar nunha disposición, nun artigo, parágrafo ou apartado! Algo haberá que facer porque aínda que a mentira, como as malas herbas, sempre existiu, na sociedade dixital ten ás para voar e dar a volta ao mundo, entrar nas mentes das persoas máis sinxelas, e aniñar nelas para sempre, sen deixar espazo para a verdade. E hai mentiras inofensivas como a que afirma que os humanos só usamos o 10% do noso cerebro, ou que dende o espazo mírase a muralla chinesa, pero ás hai que teñen máis perigo que unha piraña nun bidé, como o seguir afirmando que a ETA foi a autora dos atentados do 11M, malia tódalas refutacións científicas. Porque hai grupos organizados que gastan moitas enerxías —e polo tanto moitos cartos— na difusión masiva de noticias falsas, trolas, embustes e teorías da conspiración, a través dos medios tradicionais —a miúdo con intereses económicos alleos ao xornalismo—, e das redes sociais, teoricamente neutras pero financiadas desde eses grupos, para condicionar o debate público e minar a confianza nas institucións.

—      Moita razón ten meu querido amigo, que se certo é que non hai peor cego que o que non quere ver non menos axeitada é aquela que di o que a mente cre vai o ollo e o ve, ou como soamente vemos o que confirma o que creemos.

—      E tamén aquela outra de mal me queren as comadres porque lles digo as verdades, pola pouca estima que ten a xente cos que se empeñan en rachar co conforto da mentira.

—      E xa que estamos refraneiros, que pensa vostede daquel que di que a verdade é como o aceite; sempre acaba por quedar encima.

—      Que moito se equivoca...

—      Ou non. Porque como o aceite nun auga moi batida a verdade pode quedar oculta moito tempo, pero cando os axitadores esquezan batela o aceite acabará flotando sobre a auga e a verdade prevalecerá.

Seguimos así un bo anaco de tempo, falando da verdade e da mentira, da desconfianza xeneralizada nos medios de comunicación tradicionais, nos expertos e as institucións; da velocidade coa que unha mentira pode viaxar por todo o mundo grazas a internet antes de que a verdade teña a oportunidade de ser difundida; de que calquera con acceso a internet pode operar con perfís falsos ou contas automatizadas e crear e difundir información falsa sen consecuencias penais, etc. Xunguido ao feito que, co avance da intelixencia artificial, agora é posible crear contidos falsos extremadamente realistas, case indistinguibles dos orixinais.

Neste intre don Ángel, consciente de que a conversa discorría por agrestes vieiros, abriu unha bolsa de coiro que levaba dependurada no ombreiro e propuxo:

—      Teño aquí un conto africano que coido que poderá ilustrar debidamente esta conversa. O conto leva por título:

Croqueta Crocuta, a hiena mentireira

O conto vai dunha hiena moi mal educada e egoísta. Os seus compañeiros da manda estaban un pouco fartos da súa conduta aproveitada e insolidaria, e facían decote todo o posible por escapulirse dela en canto tiñan ocasión. O certo é que a Croqueta Crocuta, que tal era o nome da nosa protagonista, tanto lle tiña. Nacera coa conciencia de ser superior a todos eles e tampouco tiña moito interese en mesturarse nos barullos da ruidosa grea.

Nun destes días solitarios Croqueta pasaba preto dun poboado cando de súpeto atopouse un cabrito morto. Riba del un par de corvos e un  chacal dourado, compartían fraternalmente a preada.

—      Vaites, vaites! Vaia unha sorte a miña! —dixo para si chea de ledicia a nosa protagonista mentres escorrentaba á competencia descubrindo os afiados cairos e proferindo ameazantes griñidos—. Será mellor que me dea presa e come-lo cabrito, antes de que veña o resto da manda e teña que repartir con eles.

Pero o recendo da calaza viaxa moi veloz a lombos do aire da sabana, e xusto cando ía comezar o festín escoitou chegar a cuadrilla dos seus compañeiros e compañeiras. Non cabe outra que agachar o cabrito e artellar algunha pantomima coa que afastar ós seus conmilitóns.

—      Bo día Croqueta! Moi contenta e relaxada a vexo; poupando o bandullo á sombra desta acacia e cun escarvadentes na boca, coma se viñera de darse un banquete.

—      Tal foi, miña amiga! Que agachada tras unha pedra escoitei a nova de que morreran moitas das reses do gando deste pobo, e que ían tirar unha boa chea de cabritos ao paraxe que chaman o Mul-ha-dal. E de alí veño.

—      Que boa noticia! Imos cara alá de inmediato —dixeron as súas compañeiras.

E enganados polas novas de Croqueta, axeitadamente ilustradas con eructos e bocexos, saíron a lume de carozo cara ao lugar indicado, para satisfacción da nosa protagonista á que nunca ninguén na manda lle fixera tal caso. E cando pareceulle que a tropa co seu tremendo rebumbio estaban xa abondo lonxe, e ía a procurar o cabrito que escondera nuns arbustos escoitou falar detrás dunha tapia aos corvos e o chacal aos que arrebatara a calaza.

—      Boa tarde meu amigo. De onde ves tan alporizado?

—      Do barranco que chaman o Mul-ha-dal. Na miña vida vira darse tal festín como o que están a se dar os voitres, e unha manda de hienas que acaba de chegar, cun fato de cabritos mortos que os pastores tiraron nese lugar!

—      Carafio Nevermore! Pois sen presas pero sen pausas imos aló que algo haberá para nos! —e dirixíndose ao chacal— Por suposto Sr. Lupaster que está convidado a acompañarnos; que onde comen dous, comen tres.

Croqueta Crocuta, a hiena mentireira, que tal escoitou, quedou convencida de que —non pode determinar grazas a que arte máxica— a súa mentira convertérase en verdade, chegando rapidamente á conclusión que a calaza que escondera podía agardar a que volvera de comprobar que cousas tan apetecibles había no barranco do Mul-ha-dal, deixando a disposición dos corvos e o chacal a disputada prea.

E miren que lles digo, meus señores! Tanta forza ten a mentira que ás veces ata ao autor dela convence!

Eu ben vin estar o corvo

falando co paspallás,

se foi verdade ou mentira,

mira a min que se me dá!

Un submarino conta como peixe?

 Mire que lle digo, don Manoel! Ben dicía o meu avó que “ata que non te ves a bordo non sabes o que é o mar”. Que podes ler cen libros sobre a desfeita que fixeron os arrastreiros nas nosas rías, e ata facer unha tese de doutoramento sobre como debéramos de ter defendido a pesca artesanal contra da pillaxe dos de fora, que non saberás nada da pesca ata que vivas dela e teñas na casa unha muller e uns cativos sorbendo os mocos porque non teñen outra cousa de que xantar. Cando veñen mal dadas, a teimuda realidade pasa por riba das nosas conciencias e das nosas boas intencións! E como non todo o mundo ten nin a sabedoría do avó Fadrique nin unha dorna como a Andoriña, non che queda outra que abandonar o palangre, poñer un motor ao «racú» e aparellarte con outra embarcación semellante, para arrastrar unha rede entre ambos navegando en paralelo. E rezar a tódolos santos dos que escoitaras falar para que o outro patrón estea atento a vento e ao mar para non esnaquizar a rede por separarse de máis, nin enredar o aparello por achegarse perigosamente.

Pero, como di a canción dos compañeiros de Rianxo, a mellora das artes de pesca ten coma consecuencia inevitable o rápido esgotamento dos caladoiros, e máis cedo que tarde “a ghanansia do peixe xa se vai indo...” porque a cada mes que pasa o esforzo para pescar a mesma cantidade é cada vez maior e os prezos que as conserveiras pagan por el, é menor. Así que “ninguén as faga que tarde ou cedo se paga” a práctica totalidade das parellas de Bouzas tiveron que deixar o abeiro das Cíes para buscar novas pesqueiras. E dos afáns de dúas destas «parellas» de madeira, que cunha máquina diésel de catro cilindros e menos de 200 BHP ían ao fresco a Gran Sol vai a historia de hoxe.

Das dúas parellas e dos seus respectivos patróns, Benigno da formada polo «Falque» e o «Marquez», e Salvador do «Salvador Lago» e o «Novo Florentino Lago». Aínda sen ter exercido na súa vida nin de mariño nin de mariñeiro, a esta altura das nosas conversas xa debe saber vostede a importancia que nestes mesteres ten un bo patrón de pesca. Un deses que son “o pesca” se son ruíns e pasan á lenda, como o «Misterio», «Primitivo», «Esquerdote» ou «Verísimo», se son desa caste especial que pescan onde ninguén pesca, ou onde todos pescan cando ninguén pesca. Desa xente que se alimenta de correntes, mareas, ventos, temperaturas, posición do sol e un milleiro de cousas máis para saber de certo onde vai a estar o peixe. E en función de todo iso escollen, montan, calan e levantan as artes axeitadas ás condicións do mar e ao tipo de captura.

Nos anos nos que se desenvolve a nosa historia, ós da 2ª Guerra Mundial, encher a adega de peixe no Gran Sol, coa concorrencia reducida a portugueses e irlandeses soamente, non era cuestión de habilidade senón de tempo. Había patróns que pescaban unha tonelada diaria e os que, como Benigno e Salvador chegaban a capturar ata dez toneladas de pescada diaria e retornaban decontado a Bouzas coas adegas ateigadas de peixe, e as «cubertadas»[1] tan cheas que resultaba complicado andar pola cuberta. Tanta diferenza había entre estas dúas parellas e o resto das da vila que a xente chegou a andar en disputas e porfías por quen era mellor patrón, ou quen mandaba a mellor «parella», e ata chegaron a organizar apostas sobre quen deles tardaría menos tempo en regresar coas adegas cheas de peixe.

Pouco caso a esta competición fixeron de primeiras Benigno e Salvador, pero tantas veces vai o xerro á fonte que ao final rompe, e a presión da tripulación e as súas familias foi quen de conseguir involucralos na porfía, case tanto coma se inventárana eles. Cómpre sinalar de novo que estando os bancos de peixe como estaban, pola obrigada parada dos belixerantes no seu aproveitamento, a competición entre as parellas xa non estaba tanto no terreo da habilidade para detectar a presenza de pescada senón da axeitada organización da xornada, asignando as tarefas da forma máis eficiente, asegurándose de que cada membro da tripulación coñeza o seu rol e manexando con man de ferro en luva de veludo as posibles disputas que puideran xurdir a bordo.

Nestas estamos cando nos primeiros días setembro de 1943 —recordo ben o ano porque eu cumpría os dezaseis— saen pola bocana norte da ría ás dúas parellas, camiño dos caladoiros do Gran Sol. A «parella» do Salvador sae unhas horas despois agardando ao Nemesio que quedara interesándose co médico pola enfermidade da filla. Non pasan nin vinte catro horas que o batifondo galopa polos peiraos de Bouzas.

—      Veñen de volta! Os “Lago” veñen de volta!

—      E veñen dando remolque a algo que parece unha balea! —dixo un vellote que aínda presume de boa vista.

—      Deixa de presumir de vista Moisés, que para congro é moi longo e para sargo é moi largo. Ben se ve que ao que veñen dando remolque é un submarino!

—      Submarino, mírase ben! —engade Facu, outro dos habituais dos peiraos— Un deses que entran na ría todos misteriosos cara ao hospital de Bellavista e que coidan que ninguén de nos os vemos cando están no medio da ría collendo combustible ou torpedos no "Bessel".

—      Dis ben, que pensarán que somos parvos!

Ata hai algún cómico no peirao, deses que nunca faltan, que, aínda sabedor da imposibilidade de que o seu destinatario escoite a súa mensaxe, berra ao patrón da «parella».

—      Ei Salvador! Que saibas que un submarino non conta como pescada!

—      Todo o máis como “peixe sapo”! —engade outro fino humorista dos da concorrencia—. Polo escuro e desaposto...

As rúas, as prazas e mercados da vila son un ruxe-ruxe de comentarios a cal máis desatinado. A expectación chega aos seus niveis máximos cando Salvador descende dun taxi diante da casa de Florentino Lago, o armador da parella. Todo Bouzas querería estar no posto de María, a criada dos Lago, levando unha cafeteira coas súas cuncas aos protagonistas da conversación —e deixando a orella a pacer disimulada entre as torradas—, para decatarse de primeira man do que alí se relataba e poder logo darse moito bambán polos postos da praza de abastos contando o que alí escoitou. Non fai falla: xa temos unha, e orella non lle falta!

Así chegamos a saber que don Florentino non está nada satisfeito do proceder do Salvador. Salvador de nome e de proceder. Que a decisión de abandonar a pesca por axudar a un submarino alemán pode que sexa moi humana pero non moi racional. Priorizar unha acción de auxilio por encima da ganancia económica dunha boa marea, está ben e é de obrigado cumprimento en tempos de paz, pero España é neutral e no debe meterse nas liortas dos demais. (Aquí María comentara que Salvador alporizárase todo, dicindo que “eles ben que se meteran nas nosas”, pero como ela era moi nova non sabía que quería dicir con iso). Problema engadido é que a Capitanía metera os fociños en todo este lío e de momento tiñan suspendido o permiso para saír a faenar. Unha hecatombe! Alá vai a competición á merda!

En Vigo a noticia corre pola cidade como un regueiro de pólvora. Mentres as autoridades militares fanse cargo do capitán e da tripulación, os espías alemáns e ingleses corren cara ao telégrafo para comunicar o suceso aos seus gobernos. Un submarino deses que chaman «Unterseeboots» foi alcanzado cunha carga de profundidade por un hidroavión inglés cando tentaba regresar á súa base na Rochelle. O submarino, con importantes danos na súa estrutura, ten que saír á superficie, onde será rematado polo avión inimigo. Sorprendentemente aparecen en escena dous avións alemáns que fan fuxir ao hidroavión. Salvados! Pero están sen goberno e as máquinas diésel non funcionan. Morrerán no mar aboiando coma unha rolla? Non tal: alí chega a nosa «parella» protagonista para darlles remolque.

Avisados polo Consulado alemán, que recibira do capitán do submarino a nova do remolque, están agardando no peirao da Laxe os mellores mecánicos de Bouzas e do Berbés coas súas ferramentas dispostas para intervir. Aínda non están afirmadas ás estachas nos morróns do porto cando xa están saltando a bordo os máis ousados para facer un primeiro control de danos. O ritmo é frenético pero as avarías son moi graves e o prazo moi curto. A lei internacional impón que un porto neutral non pode acoller en tempo de guerra a un barco dun país belixerante durante máis de 24 horas. Uns anos atrás Franco non dubidaría en dar refuxio ao submarino o tempo que fose, non é a primeira vez que o fai. Pero estamos en 1943 e o exército alemán retrocede en todos os frontes, e cada día parece máis claro que os aliados gañarán a guerra. A Comandancia de Vigo, recibe ordes de Madrid de poñer ao submarino alemán baixo arresto do cruceiro "Navarra", no peirao da Laxe. Demoran a orde o que poden pero ao final cómpre renderse á evidencia: o “U-760" do capitán Blum non volverá ser operativo.

E mire que lle digo, don Manoel! A diferencia do que pasa nas novelas, os malos reciben a súa recompensa e os bos o seu merecido castigo. O capitán do submarino e os seus tripulantes son recibidos coma heroes pola colonia alemá, onde descansan e son agasallados antes de ser trasladados a Ferrol. O capitán Blum, agradecido, regala a don Florentino, armador dos pesqueiros que lle deron remolque, o seu compás e os seus prismáticos, “como agasallo entre cabaleiros do mar, un militar e outro civil.”

Para que o submarino non poida fuxir, se encarga aos talleres que participaran no intento de reparación a retirada dos motores diésel do somerxíbel, que son vendidos como chatarra. Pero un deles está totalmente operativo despois da reparación, polo que é vendido á Compañía de Tranvías Eléctricos de Vigo para servir de grupo electróxeno. Despois de cambiar o xerador que é de corrente continua e non vale para ese propósito...pero si para outros. Reparto de beneficios para os voitres preeiros!

Disque don Florentino, que afeara a conduta do Salvador por priorizar o rescate duns náufragos, —belixerantes pero náufragos—, sobre ás súas obrigas pesqueiras recibiu unha pequena compensación, un millón de pesetas das daquel tempo, polos seus desvelos. Compensación da que nin a tripulación nin o patrón de pesca viron un can.

E Salvador, que foi de Salvador?, preguntará vostede. Pois amarrou un cabreo como vai tempo que non se mirara na vila. Non hai quiñón, cousa que é normal porque no se pescou, pero nin un can do rescate do submarino? Segundo contan cando Salvador saíu por última vez pola porta de don Florentino pechouna con tal forza que tiveron que chamar a Larrán o carpinteiro para compoñela, porque ninguén era capaz de volvela poñer nos seus gonzos.

Don Benigno Márquez, armador da outra parella, que tal viu, mandou chamar a Salvador e o puxo ao mando dun barco de ferro que estaba a facer no estaleiro de Barreras. 

Con xente de pouca fiúza

non gastes moita baralla,

porque se a gastas dirán

que algún xuízo che falla.

---

[1] En termos mariñeiros unha «cubertada» é a carga que, estibada e trincada sobre da cuberta, transporta unha embarcación. Os buques dos que estamos a falar eran barcos abertos, nos que o peixe se clasificaba en cuberta e conservábase na adega aberto e con xeo.

Xermanófilos e aliadófilos en Bellavista.

 

Mire que lle digo, don Manoel! Alá polos anos da segunda guerra mundial xermanófilo en Bouzas era todo quisque. Non había outra nunha vila como a nosa, especialmente castigada pola represión falanxista, onde os poucos que quedaran con vida da “caza do distinto” que seguiu ao golpe de estado, poucas ganas lle quedaran de significarse, aínda que fora soamente chamando «cocktail» a un combinado. Ou como dicía o finado do Toñeco:

—      Agora que aprendín a dicir “flin” resulta que se chama “pinícula”!

Non lle nego que que en Vigo a situación puidera ser algo distinta, porque algunha pequena excepción houbo entre os capitáns da industria e a burguesía ilustrada. Os primeiros porque o diñeiro non ten ideoloxía e habían moitos cartos a gañar vendendo ós aliados conservas de peixe; por poñer un exemplo. Ou o volframio da mina do Fontao, por poñer outro máis levado ó cine e ós libros. A burguesía ilustrada precisamente por iso: porque era ilustrada e coñecedora de todas as barbaridades que os fascismos levaban implícitas.

Sumados uns e outros —aos que que por oposición ao concepto de «xermanófilos» vimos en chamar «aliadófilos»— seguían sendo unha minoría tolerada máis non aceptada polo Réxime. Minoría tolerada como a de Roderick Price Mann, director da oficina do Cable Inglés, que cando o réxime franquista pechou as súa oficinas en Vigo en 1937, decidiu quedar en Vigo, e xunto con varios axentes ao seu servizo, dedicouse a buscar información relevante para o Servizo de Intelixencia Británico, ou minoría odiada e nunca aceptada como a dos irmán Álvarez Blázquez, Xaime Illa Couto, Francisco Fernández del Riego ou Valentín Paz-Andrade.

Cumpría manter unha certa aparencia de neutralidade! Neutralidade na que ninguén cría —nin goberno, nin aliados, nin as “potencias do eixe”—, pero que a todos conviña. Vigo, malia que daquela as dúas oficinas telegráficas —a do Cable Inglés e o do Alemán— estivesen pechadas e os cabos cortados, resultaba un estupendo escenario para unha película de espías, cos consulados británico e estadounidense exercendo de redutos dos «aliadófilos» e a totalidade das sedes das institucións oficiais da cidade como abeiradoiro dos «xermanófilos».

Por moito que as autoridades intentaran agachalo, Vigo foi a longo da guerra, porto de aprovisionamento de combustible, alimentos e torpedos para os submarinos alemáns, e refuxio para a realización de reparacións, e acougo, descanso e celebración nas casas da abondosa colonia alemá, para ás súas tripulacións. Ata o seu colexio albergou —discretamente— neses anos un hospital de sangue con atención médica e cirúrxica para ás tripulacións dos submarinos que operaban no Atlántico!

A todo isto creo que esquecera dicir que hoxe non estaba só na taberna do Miguel. Alexandre, un compañeiro de promoción dos xesuítas, hoxe residente na Coruña, viñera dar unha volta pola cidade dos seus amores e aproveitara para tomar un viño comigo antes de ir xantar coa familia. O tema era do seu interese e pensou —non sen razón— que algo podía dicir arredor do tema.

—      Dirán vostedes que ninguén mandoume tocar aquí a gaita, e que voces máis autorizadas que a miña poderán engadir datos de interese acerca do tema. Eu son do ano corenta e sete e soamente podo falar do que me contaron. E pouco foi, que daquela era tema prohibido nas casas.

—      Fale, fale, don Alexandre, que ben seguro que o que conte será de proveito para os que o estamos a escoitar.

O que don Alexandre contou na taberna do Miguel

Non podo ser moi preciso nas datas, pero non sería moito máis aló dos primeiros anos sesenta, porque eu estaría nalgún dos cursos do bacharelato superior de letras. Non me avergonza confesar que, no seu conxunto, non era un estudante moi brillante, pero si que tiña daquela dúas materias que me encantaban: o latín e a música. E ao fronte delas a dous profesores unidos pola súa afección ao bo viño e separados polas súas filias non sei ben se culturais ou políticas. O padre Brasa —Salustiano Rodriguez Brasa— gravemente contaxiado na universidade inglesa dun enfermizo amor aos clásicos gregos e latinos, e o Mestre Jané, afervoado seareiro da música alemá. Emporiso vigueses ámbolos dous; vigués de Mones, unha aldeíña ourensá preto da vila de Petín na zona de Valdeorras o primeiro, e vigués de Sabadell, a Mánchester catalá, o segundo. Xa ven: tan diferentes en moitas cousas e tan semellantes os dous no amor a esta terra que os acolleu! E, se habemos de dar crédito ás rexoubas dalgúns dos seus alumnos, igualmente semellantes no seu entusiasmo e devoción polo resultado da ciencia, técnica e arte de producir viño.

(Do que por certo vou facer uso agora mesmo que sinto que teño a palleta enxoita e mal poderei tocar con ela nese estado.)

Dicía que don Salustiano nacera nesa aldea ourensá preto de Petín, alá polo ano dezasete, pero como o pai tivera que marchar a emigración, cando o noso futuro profesor era aínda un neno levárano a Vigo a vivir cos seus avós. Disque o rapaz era moi listo e espelido pero como cartos para pagarlle os estudos non había, ingresara no seminario de Tui para facerse sacerdote. Me contara que o mandaran a facer o noviciado e esas cousas a Bélxica, e que cando rematou a guerra de España, volveu a facer a carreira de filosofía a Burgos. Pero como o que de verdade lle gustaba era o grego e o latín, fixo todo o que estivo na súa man para que a Compañía o mandara a estudar linguas clásicas na Universidade de Oxford, onde obtivo a Licenciatura coa máxima cualificación. Xa ven, meus amigos que o Padre Brasa tiña boas razóns para ser anglófilo!

Pola súa banda o mestre Jané, que era uns poucos anos maior que o Padre Brasa, chegara a Pontevedra como director de orquestra e mestre concertador da compañía de revistas do cómico Gari Uset. Seica a función foi un éxito e o espectáculo permaneceu catro días en cartel. Disque nestes catro días deulle tempo a engaiolar a dúas persoas diferentes, e por razóns igualmente diferentes pero complementarias: unha profesional e outra persoal.

A profesional viñera dunha atractiva oferta de traballo do empresario do Teatro Principal, Isaac Fraga, que ofreceulle a dirección da orquestra que viña de montar para poñer música ás películas mudas que proxectaba. A persoal que coñecera a unha moza á que non quería perder de vista. Sexa como for, Jané despediuse da compañía e estableceuse en Pontevedra primeiro para ao pouco tempo trasladarse a Vigo, sede central da compañía Fraga. Logo o sonoro levouse por diante as orquestras coas que ilustrar as escenas cinematográficas, pero Jané seguiu na nosa cidade coa súa actividade orquestral, compositiva e docente.

E cando a finais dos anos cincuenta, faleceu don José Iglesias, profesor de música no noso Colexio dos xesuítas, o mestre Jané que xa tiña unha larga relación coa nosa comunidade educativa ocupou o seu posto de forma natural.

(Co seu permiso vou coller unha tallada dese polbo que está a mirar para min e sigo decontado.)

Teño para min que, malia que estiveramos nos derradeiros anos da nosa formación ningún de nos tiña moi formadas ás súas fobias ou filias. Porque daquela cos pais non se falaba diso, nin, certo é, de cousa ningunha. Polo que, salvo algunha xente un pouco especial como o Ramón Galanes que emporcaba todo canto libro e caderno caía nas súas mans de avións e tanques cheos de símbolos nazis, para o resto as nosas simpatías polos protagonistas da segunda guerra mundial estaban fortemente condicionadas polas historias das «Hazañas Bélicas» de Boixcar: os alemáns eran sempre malignos, ruíns e perversos e os aliados nobres e xenerosos; excepción feita de cando as historias desenvolvíanse na Unión Soviética que os malignos, ruíns e perversos eran os rusos, e os nobres e xenerosos os alemáns.

(Tranquilo don Manoel! Déixeme coller un pouco viño que teño «enxoito o garneato» e necesito mollalo nun pouco deste treixadura para chegar a bo porto!)

Naquel tempo era Reitor do Colexio don José Mª Díaz de Rábago, home de moitas e grandes calidades, e este ano pareceulle oportuno que o Coro do Colexio preparase dúas pezas para cantalas na cerimonia da "Solemne entrega de premios e proclamación de dignidades" que se celebraba todos os anos no teatro García Barbón uns días antes das vacacións de Nadal. Unha delas debería ser a “Marcha de San Ignacio de Loyola” e a outra a deixou á libre elección polo director do coro, o Mestre Jané. Cal non sería a nosa sorpresa, como compoñentes do devandito coro, cando nos informou que elixira unha canción alemá moi fermosa que exaltaba a amizade entre os compañeiros de colexio! A canción en cuestión levaba por título "O bo compañeiro", ou sexa "Der gute Kamerad", en alemán.

Co teatro ateigado de público saímos a escena, nos colocamos e entoamos os primeiros versos da Marcha de San Ignacio.

Fundador

sois Ignacio y general

de la Compañía real

que Jesús con su nombre distinguió.

 

La legión de Loyola

con fiel Corazón,

sin temor enarbola

la cruz por pendón.

Para rematar co entusiasta:

Fiel presagio

del lauro bélico

y de la paz,

del lauro y de la paz. ¡De la paz!

Atronan os aplausos o teatro. Cando se restablece o silencio Jané dános a entrada e comezamos a cantar o segundo número.

Ich hatte einen Kameraden

Einen bessern findst du nicht

Die Trommel schlug zum Streite

Er ging an meiner Seite

Im gleichen Schritt und Tritt

Cando soan os primeiros versos observamos con estupor que algúns pais póñense en pé e lanzan o brazo dereito cara adiante como chamando a un taxi, ou comprobando se chove. Tamén escoitamos una voz que berra: “isto non! Isto non!” É o padre Brasa que anda como adoecido polo patio de butacas intentando achegarse ao Reitor. Rematamos a canción en medio dun barullo considerable. Vexo ao mestre Jané inclinarse levemente saudando ao público cun leve sorriso baixo o inexistente bigote.

Levoume anos entender que a canción alemá que cantáramos tiña a mesma música que unha canción falanxista que provocou a reacción aprobatoria de parte do público, a indignación do Padre Brasa e a indiferenza dos máis. Ich hatte einen Kameraden: eu tiña un camarada. Quer dicir isto que o mestre Jané era un nazi? Por suposto que non! Namorado da música alemá si, e segundo souben polo propio Padre Brasa un fino e elegante bromista. "Der gute Kamerad" é un poema escrito en 1809 por Ludwig Uhland e musicado en 1825 por Friedrich Silcher. Non ten por tanto nada que ver nin con nazis nin con falanxistas.

E marcho un intre que teño unha urxencia. Xa sabe que “todo o que pola boca entra por un ou outro buraco sae”. Ás veces polos dous, que como di o refrán “mexar sen botar un peido é como a gaita sen tamborileiro”.

۞

Entón, aproveitando a oportunidade que tal ausencia lle daba, don Paio, que desta volta xa estaba farto de andar coa area da incredulidade no zoco, me pregunta:

—      Mire que lle digo, don Manoel! Vostede que tamén debeu de estar alí, aínda que non fora no coro, non ten nada que engadir?

—      Pois eu, don Paio, coma o mestre Mark Twain, hei de soster e sosteño aquela vella máxima literaria que afirma: “non deixes que a verdade che arruíne unha boa historia”.

۞

Aló na banda do río

ten meu pai un castiñeiro,

bota castañas no outono,

uvas no mes de xaneiro.

֍

Gorxa de xílgaro.

Canta ti, gorxa de xílgaro,/ que a de merlo xa cantou,/ o cantar é alegría,/ eu sempre a cantar estou 

Mire que lle digo, don Manoel! Nada coma ter amigos investigadores! Así que o seu avó Manoel, a máis de pintor de mérito e contador da sociedade cultural «La Oliva», exercía nela tamén de tenor! Ben vexo que “fillo de peixe nadar sabe!”.

Concordo coa súa emenda, don Manoel! A herdanza da parte financeira para o fillo e a artística para o neto, que non o vexo a vostede anotando pagos e cobranzas, manexando ingresos e gastos, activo e pasivo, patrimonio e matrimonio. Non digo que vostede non soubera preparar os informes dos estados financeiros, a documentación necesaria para o cumprimento das obrigacións tributarias e todas esas tarefas propias da mellor administración societaria, soamente que penso que está menos na súa natureza.

Pois tamén tería o seu aquel que o seu avó Manoel houbera coincidido no coro coa Ascensión, a nai daquela rapariga á que chamaban o “xílgaro de Alcabre” cuxa historia vai tempo abondo que lle contara. Recorda? Que non? Que si que recorda pero pensa que non coincidiran? Pois tampouco levareille a contra que a diferenza de idade, agora que boto ás contas, semella abondo como para estragar o meu devezo.

Xa lle contara, don Manoel, que Ascensión era unha das mellores sopranos que «La Oliva» tiña no seu coro, á que, pola súa precisa afinación e dominio das dinámicas, encargaban sempre a parte solista das pezas. E lembrará tamén que a moita exposición a que tal virtude a obrigaba, non era moi do gusto do seu mozo, un garrido mariñeiro do Berbés moi sensible ás chacotas e escarnios dos seus compañeiros de faena. E que os boureos dos seus conmilitóns tanto mallaron no ferro frío da súa imaxinación que, ateigado de ciúmes e investido da autoridade que a condición de aspirante a consorte outorgáballe, puxo a Ascensión a condición de abandonar esa actividade —das poucas gozosas e gratificantes que a probe tiña— para que el persistira na súa intención de desposorio.

E malia que tal imposición era unha vella coñecida entre as mellores voces femininas do coro, e confirmando o vello dito de que os únicos que aprenden en cabeza allea son os barbeiros, a nosa Ascensión puxo o amor coma arreda para arriar a súa vontade ao gusto do seu home.

E mire que lle digo, don Manoel! A decisión foi saudada cun leve múo de asentimento por parte do pai e un sabio comentario por parte da nai.

—      Ti verás o que fas, miña filliña! Pero non esquezas que cando casas compras o animal polo rabo pero despois tes que aturar o porco completo.

Nada máis hei de engadir a tan sabio consello, salvo a copla en octosílabos a que tan afeitos temos aos nosos lectores.

Vállame Dios, como canta,

a sereíña no mar-e;

os mariñeiros dan volta

solo pola ouvir cantar-e.

Pombas e falcóns na taberna do Miguel

Mire que lle digo, don Manoel! Vaia unha regueifa interesante a que acaba de perderse por chegar a deshoras! Facía tempo que non tiñamos connosco ao Inocencio, e hoxe despachouse a gusto con don Antonio a conta das guerras, e de quen vive delas!

Que non sabe de que Inocencio lle falo, don Manoel? De Inocencio de Pedornes, aquel tratante de équidos que sostiña a fermosa teoría de que o mellor do que somos ven da nosa nai! Teoría que —segundo dicía—, confirmaba a bioloxía, porque o resultado do cruce dun burro cunha egua era unha mula, e o dun cabalo cunha burra un burreño, un animal máis pequeno, máis débil e máis parvo que unha mula.

Pois verá como foi o conto, don Manoel. Andaba eu comentando co fillo da señora Carme a noticia do «faro»[1] dos moitos cartos —10.471 millóns de euros, se temos que crer aos papeis—  que o goberno español pensa gastar en armas, e a miña incredulidade en que tal cousa puidera facerse sen “meter a man no peto dos cidadáns nin facer recortes no gasto social”, cando o de Pedornes entrou pola porta con fame de polémica e sede de desavinza.

—      Canto bo por esta freguesía, don Paio, don Antonio!

—      Benvido sexa a ela don Inocencio! Unha cunca de treixadura?

—      Veña logo! E veña ben acompañado dunha tapa deses callos con garavanzos que están a chamar por min!

Calmada xa a sede e aplacado o primeiro afán mastigatorio, o de Pedornes interesouse polo motivo da nosa disputa.

—      Don Paio, que nunca está de acordo coa acción de goberno e desconfía de que os cartos que a Unión Europea nos manda gastar en Defensa, non saian dos petos dos traballadores. —argumenta don Antonio, arrimando o relato á súa sardiña.

—      Non tal! —aclaro eu— Saia da partida concreta que saia, dun modo ou doutro, pagar pagarémolos nos.

—      Diga que si, don Paio! Que o problema non é tanto se hai ou non cartos para pagar os caprichos dos militares senón se vai a ser mais o gasto que o proveito.

—      Creo que está bastante claro de que peto vai saír o gasto, e a que faldriqueira vai ir a parar o proveito, don Inocencio!

—      Outro can máis na merenda! Non chegaba cun pacifista e pariu a avoa! — Alzou a voz Antonio con bastante pouca educación— Vos quedade nesta taberna batendo o papo que xa virán outros a batervos no lombo por non estar preparados para a disuasión e a defensa dos intereses nacionais!

Xa sabe don Manoel que para os do “Si vis pacem, para bellum” o pacifismo é cousa de inxenuos e irresponsables, unha actitude moi cómoda e fácil de manter en sociedades que xa están protexidas por forzas militares, que debilita a capacidade dunha nación para defenderse e disuadir a posibles adversarios, e que un enfoque puramente pacifista é impracticable nun mundo onde existen constantes ameazas e agresións.

—      Pacifista non sei eu se lle son, que entre as miñas bestas ningunha hai dese carácter. Pacíficas si que as teño! Pero non se equivoque con elas don Antonio, que se as leva por mal camiño non debe de estrañarse que se vexan obrigadas a recorrer á violencia! Aínda que non sexa esta a súa natureza nin o seu desexo.

Eu rin para o meu chaleco, coa atinada contestación do de Pedornes. Unha persoa pacífica é aquela que tende a evitar a violencia e os conflitos na súa vida diaria; un individuo de comportamento tranquilo, sosegado, e non agresivo, que está sempre por buscar solucións de consenso aos desacordos. Ser pacífico é unha disposición persoal, unha maneira de ser, mentres que o pacifismo é unha filosofía específica sobre a guerra e a paz a nivel político. Desde unha perspectiva pacifista o militarismo considérase perigoso, custoso e pola súa natureza propenso a xerar violencia e sufrimento. Para o pacifismo a procura da paz a través de medios militares é unha contradición, e que a verdadeira seguridade lógrase a través da cooperación, a xustiza social e a resolución non violenta de conflitos.

 

—      Pero hai que cumprir con Europa, gústenos ou non! Sen esquecer que o gasto en Defensa creará emprego de calidade!

—      Será en soldados, porque as armas acabarémolas mercando aos americanos; ou, o que é moito peor, aos sionistas! —apunto eu.

—      Xa estamos coa cantilena de sempre! Que será mellor mercarlles as armas aos rusos que aos ianquis? —quéixase Antonio.

—      Non dixen tal cousa; creo que non paga a pena comprar nin a uns nin a outros xoguetes se se fan vellos antes de ser utilizados.

Xa sabe, don Manoel! Os carros de combate, antigos reis da guerra nas rúas, son destruídos masivamente por minas, mísiles e drones kamikaze. Os avións, outrora donos dos ceos, sucumben ao ataque de drones de xoguete de baixo custo. Todo ese o material de alta tecnoloxía que compramos, con repostos para varios anos, non serve para nada fronte ao enxeño do pobo empeñado en defenderse. 

—      Estes seguro que non se farán vellos! O presidente dos Estados Unidos xa advertiu aos membros da OTAN de que, se non destinan os recursos comprometidos á súa propia defensa, o seu país non lles defenderá!

—      E de que ten que defendernos o presidente dos Estados Unidos?

—      Dunha invasión rusa, por suposto!

—      Co presidente que teñen os Estados Unidos me parece moito máis probable de que tivéramos que defendernos dunha invasión americana!

A todo isto observo que o Inocencio, cabeza baixa e ollos mergullados na cunca de treixadura, vai tempo que non intervén no debate, como se o seu espírito estivera moi lonxe da taberna.

—      E logo, don Inocencio! Moi calado o vexo...—dígolle con agarimo.

—      Ten razón don Paio! A compañía me saberá desculpar pero isto das guerras meteu o vento nas velas dos meus pensamentos e levoume co máis pequeno dos meus fillos ata as terras de Bosnia, onde estivo de voluntario coa misión de paz dos "cascos azuis".

—      Pois non tiña nin idea don Inocencio! —interveu o Antonio— E como se lle deu por tal cousa?

—      Que seu eu? Fartaríase da terra, do traballo coas bestas, ou do vento!

—      Ou dos desaires dalgunha moza...

—      Pode ser! A cuestión é que en 1993 o meu fillo, cun amigo un pouco toleirán que andaba de «aloitador» nas rapas da contorna, pediron marchar voluntarios a Bosnia cunha “Bandeira” da Lexión.

—      E que hai que recoñecer que a Lexión se sabe vender ben!

—      Non digo que non; pero só a quen lles emocione esas simplezas de “A miña divisa non coñece o medo,/o meu destino tan só é sufrir,/a miña Bandeira loitar con afouteza/ ata conseguir vencer ou morrer.

—      Vaites, vaites don Paio! Que non sabía eu que memorizara o himno da Lexión...

—      Cómpre coñecer ao inimigo e as súas estratexias, don Antonio! E se quere ata lle podo cantar algunha estrofa daquela cántiga que tanto lle gustaba ao Millán Astray!

—      Non será a do noivo da morte?

—      Será! Son un home a quen a sorte/ feriu con gadoupa de fera;/ son un noivo da morte/ que vai unirse en lazo forte/ con tal leal compañeira.

—      Non cante tales cousas don Paio, que teño para min que cousas como as que canta son as que levaron ao meu fillo a Mostar!

—      Tes toda a razón Inocencio, e pídoche perdón. Pero teño para min que estabas a piques que contarnos algo do teu fillo.

Inocencio de Pedornes conta o do seu fillo en Bosnia.

Hoxe poucos mozos lembran de que ata o 31 de decembro de 2001 o servizo militar era obrigatorio en España. O meu fillo Rafael foi sorteado en 1992 e tocoulle Canarias, non coma a nos un Centro de Instrución de Recrutas, cando a mili no exército de terra era de dezaoito meses, senón directamente ao rexemento e para un período de nove meses. Daquela eu pensaba que o destino non lle fixera moita ilusión, porque ao estar tan lonxe, tiña poucas posibilidades de poder vir a casa de permiso, pero á súa nai, que é moito máis lista ca min, si que lle fixera moito máis graza, porque atopara unha estupenda escusa para ir visitar as illas Canarias con motivo da xura de bandeira do rapaz.

Non sei como serían de longos o par de meses de instrución para o noso fillo, pero para nós pasaron nun amén, e en menos tempo do que se tarda en contalo, tocaba xa coller o avión para Fuerteventura, para asistir á xura no cuartel do Terzo da Lexión en Puerto del Rosario, no que sería o noso primeiro voo!

Debo recoñecer que íamos bastante nerviosos con todos os trámites, e que a miña muller pasouno bastante mal no engalaxe, pero aos dez minutos xa estabamos a pedir un “benxamín” de champaña para celebralo. Non lle vou a levar a contraria, don Paio: eu tamén pasei bastante medo nese intre e ao aterrar no  aeroporto que chaman de El Matorral, a uns cinco quilómetros do noso destino.

Na terminal coincidimos con outra parella que, como nós, viñeran desde Vigo a asistir ao acto da xura do seu fillo. Ou máis ben en palabras do home “para pasar a lúa de mel que non puidera darlle á miña muller cando era o seu momento, que a xura do trapo aquel —con galiña ou sen ela— traíalla ao pairo”. “Pois coma nos” —pensei eu para min.

O que é ser de cidade, don Paio! Eles xa tiñan todo organizado; os plans e os horarios feitos...; ata o taxi que os levaría ao hotel!

—      Véñanse connosco que hai espazo dabondo no taxi—díxonos con tal entusiasmo que non nos puidemos negar—. Mañá vémonos ao almorzo, pero por se por algunha circunstancia que nos é de detallar, non coincidimos no comedor, non vemos ás dez e media na entrada do hotel—. Despedíndose de nós cunha cotenada de complicidade nas costelas— E agora, cada rato ao seu burato, que haberá moito que arranxar.

Escuso dicirlle, don Paio, que todo o tempo foi pouco para recuperar todo o traballo atrasado que tiñamos despois de tantos anos de matrimonio; pero ás dez e cuarto nos estabamos como cravos na porta do hotel.

—      Deuvos tempo almorzar?—Pregunta noso guía nesta aventura insular— A nós tampouco. Imos ao comedor para tomar algo, que o taxista é amigo e sabe onde buscarme.

A nosa intención era que unha vez terminado o desfile da xura ir comer co noso fillo. Pero Rafael tiña algo que contarnos: o seu destino non fora, como nos dixera, una unidade de servicios de acuartelamento —unha  USAC, dixera el— senón unha Bandeira da Lexión á que se presentara voluntario. E que non tiña ningún día de permiso para poder ir a casa; nin para estar con nos máis alá dun par de horas! A nova colleunos por sorpresa, e nun primeiro momento preocupounos o da Lexión, especialmente a súa nai, aínda que ignorabamos todo o resto que xa tiña decidido. Debo recoñecer que se a min o enfado pasóuseme rápido o da miña muller foi visto e non visto. Axiña soubo apreciar as vantaxes de quedarnos sos e poder facer libremente todo o que soñaramos; e sen a presenza do fillo retomar sen ataduras o longamente soñado papel de recén casada.

Desculpe, don Paio, se aquí corro un púdico veo sobre as nosas andanzas aqueles felices días ata que chegou a hora de despedirnos de Rafael e volver a casa. Que se notamos algo raro na súa actitude? Pois o certo é que non, pero tampouco tiña eu ollos para ver moitas outras cousas a parte do rostro cheo de luz da miña muller, ao que as vacacións lle habían borrado centos de engurras e sacado uns cuantos anos de encima.

O noso fillo Rafael non foi nunca de escribir moito. Por exemplo, da súa etapa no CIR temos dúas cartas. Dúas cartas de resposta ás moitas que lle mandou a súa nai neses tres meses. Por iso tampouco nos estrañou moito a ausencia de respostas ás cartas que ela continuaba mandándolle á dirección do cuartel, confiada en que o exército as re dirixiría ao seu destino actual, que supoñiamos nas illas.

Eu, ben o sabe, don Paio, non son home de letras nin de ver moito a televisión, pero naqueles anos noventa era difícil non ter unha idea clara do horror que estaba a vivir a poboación de Iugoslavia, con aquelas matanzas indiscriminadas entre antigos veciños, familiares e amigos, ao que os xornais deron en chamar “limpezas étnicas” ou relixiosas. E no medio desas noticias de destrución e morte, recibimos a chamada de teléfono do noso fillo.

—      Chámovos desde Jablanica, en Bosnia, para dicirvos que, se vedes pola tele que atacaron a unha patrulla da Lexión, non vos preocupedes, que estamos todos ben. —dime case sen deixarnos respirar.

—      Pero fillo, ¿como sendo soldado «de quinta» te mandan a Bosnia?

—      Porque, xa sabe coma son, meu pai. Recorda ao meu amigo dos «curros» Firuco o «aloitador»? Pois el apuntouse á aventura, e eu seguindo os seus consellos decidín que “un bo amigo, no ben e no mal está contigo”!

—      Ben está, mentres non poñas a túa vida en perigo, que tamén “cabalo corredor, home rifante, vaso de vidro e cántara de viño, sempre están en perigo”

Explicoume entón que o seu terzo, o “Juan de Austria” 3º da Lexión, e o "Alejandro Farnesio", o 4º terzo[2], uníranse ao resto de forzas das Nacións Unidas, para “crear as condicións de paz e seguridade necesarias para a negociación dun acordo xeral á crise iugoslava, etc. etc. O traballo encargado consistía en participar na escolta de convois de axuda humanitaria, a distribución de alimentos e medicinas, e a evacuación de civís feridos ou en perigo. Contoume tamén que a misión da forza de paz víase constantemente limitada na súa capacidade para previr atrocidades e garantir a paz debido á falta de cooperación, e a miúdo a manifesta mala vontade, por parte dos combatentes das partes en conflito.

O continxente español en concreto, se despregara na rexión de Mostar e Medjugorje, nunha zona de alta tensión entre as comunidades croata e bosníaca. E xa se sabe: meterse no medio de dous que pelexan usando soamente ás palabras ten consecuencias. Aínda que todo o que pretendas sexa levar axuda humanitaria ós dous bandos por igual. Resultaba moi difícil de entender que os mesmos aos que axudaras onte te tirotearan hoxe porque ías facer o mesmo, levar axuda humanitaria, ao que eles consideraban o seu inimigo.

Dicía Rafael que a falta de recursos e tropas, e de forma especial a falta de cooperación das partes en conflito, limitaba a súa capacidade para previr atrocidades e protexer á poboación civil.  No seu caso o mover o persoal e subministracións a través dun territorio en guerra cos envellecidos BMR-600, que tiñan unha blindaxe moi lixeira, tan lixeira que só servía de protección contra os proxectís dos fusís de asalto, era extremadamente difícil e perigoso. Porque constantemente sufrían ataques por parte dos tiradores musulmáns cando levabamos axuda aos ortodoxos, e dos ortodoxos cando a axuda era para os musulmáns.

E agora, cántaro que moitas veces vai á fonte ou deixa no camiño a asa ou a fronte, pasou o que tiña que pasar:  o tenente Arturo Muñoz, ao mando da 2ª Sección da Compañía “Alba” do IV Terzo "Alejandro Farnesio", caeu gravemente ferido cumprindo unha misión humanitaria. Segundo lle contaron a Rafael uns que eran amigos dos que ían nesa misión, a 2ª Sección desa compañía tiña a misión de levar plasma sanguíneo desde a base de Medjugorje aos hospitais de Mostar, onde se acaba de abrir unha fronte de combate de especial ferocidade. O camiño polo Neretva, ao que chaman con razón “o roteiro da morte”, foi nesta volta un camiño tranquilo ata chegar ao hospital croata, onde descargaran a metade do plasma sanguíneo e os medicamentos. Tocaba despois coller camiño ata o hospital musulmán, onde tiñan que descargar a outra metade. Chegados a este hospital, mentres están a descargar o material, o tenente Muñoz observa que hai un civil ferido laiándose preto de onde eles están, e decide rescatalo. Como o camiño está impracticable para o blindado, o tenente decide ir el a buscalo a pé aproveitando un momento en que parece que o fogo de fusilería amainou. Coa mala sorte que cando volve ao vehículo co civil alcánzalles aos dous unha granada de morteiro, deixándoo malferido. O fogo aumenta e agora hai que saír a buscar a dous feridos en lugar de un. Ninguén pensa na posibilidade de que algún dos que saian a buscar ao tenente pode ser que non volva vivo ao agocho do blindado, “a Lexión no deixa atrás nin aos cadáveres!”. Por sorte o rescate pódese realizar sen máis incidentes, e os médicos musulmáns do propio hospital onde levaran o sangue e as medicinas, fanlle a primeira cura de urxencia que lle permitirá chegar ata a base de Medjugorje, desde onde será evacuado para morrer no Hospital Gómez Ulla de Madrid.

—      Pero, ti non estabas alí, verdade fillo?

—      Non miña nai, estea vostede tranquila. A min non se me ocorreu saír do blindado! Calquera de nós sabe ben que abandonar a protección do vehículo comporta un risco extremo.

Nos conta despois que cando a noticia chega aos campamentos unha labarada de indignación percorre a tropa, xunto cunha profunda dor e a admiración polo seu valor. A práctica totalidade da tropa sinala que a acción de apearse do seu vehículo para rescatar a un civil ferido baixo fogo inimigo foi, sen dúbida, un acto de gran valor e humanidade, moi acaído ao espírito da Lexión. Entón alguén con capacidade para poñer estas cousas por escrito suxire enviar unha carta á súa viúva sinalando a xenerosidade dun heroe, dun lexionario que entregou a vida tentando axudar a outro ser humano nunha situación de extremo perigo. E así o fai, e o firmamos todos. É un intre de orgullo lexionario!

Aos poucos días un rumor comeza a propagarse polos campamentos. Hai noticias de que, a nivel interno dos mandos, está en marcha unha avaliación do comportamento do tenente Muñoz. Segundo estas voces está a debaterse se a acción do tenente Muñoz, aínda que nobre, axustábase ao protocolo de seguridade. Dito en linguaxe cotiá se o tenente excedeuse nas súas funcións, ao poñer o impulso de axudar a civís en perigo por encima da seguridade das súas tropas, e do cumprimento da misión principal.

—      E foi nese momento cando todo rebentou dentro de min, e sentín a necesidade de chamarlles.

—      Fixeches ben, fixeches ben! E cando volves a casa fillo?

—      Ata o de agora estaba certo que a Lexión era a miña casa, a miña vida e o meu futuro.

Rafael calou e por un intre tememos que a conexión se perdera.

—      Fillo! Estás aí? Estás ben?

—      Non tema miña nai! En canto acábese o meu período de enganche volverei ás miñas raíces. Moito máis sabio e cheo de experiencias e moito máis preto de vostedes do que estiven nunca.

Rafael volveu, tal como adiantara, moito máis sabio despois de ter sentido nas súas carnes as realidades dun conflito armado, e as mentiras coas que os señores da guerra disfrazan os seus intereses comerciais para facer asasinos desapiadados das persoas normais, e que os cartos pesan máis que as boas intencións na loita por deter as torturas, abusos e asasinatos.

—      E que conclusión saca vostede diso.

—      Eu ningunha. Que fillos de pais coma nos morreron, e que o meu fillo volveu. Nunca volveu a ser o mesmo pero para mellor, porque nunca volveu a pensar que facer a guerra pague a pena.

E, mire que lle digo, don Manoel! Dou por suposto que o conflito dos Balcáns é moito máis complicado que un enfrontamento en razón de etnias ou de relixións. A relixión, ortodoxa para os serbios, católica para os croatas e musulmá para os bosnios, foi instrumentalizada como un elemento excluínte, como unha forza capaz de destruír o fráxil entendemento entre os territorios dun estado socialista e independente e líder dos países non aliñados como Iugoslavia. Tras a morte de Tito tanto os Estados Unidos como Alemaña viron chegado a súa oportunidade de rachar o equilibrio de poder existente, e promocionar as súas axendas políticas e económicas mediante o enfrontamento nacionalista, relixioso e étnico. Aínda que a tráxica desintegración de Iugoslavia foi tamén o resultado de dinámicas internas, a actuación destes actores externos foi sen dúbida o desencadéante principal.

Dei un longo grolo á miña cunca de treixadura mentres intentaba poñer en orde os meus pensamentos.

—      Sabe don Paio? Seguín con atención todo o que hoxe me contou. E foi do meu agrado, abofé! Pero non lle dou atopado a relación co tema da discusión, a utilidade de incrementar o gasto en armamento

—      Pois, que quere que lle diga don Manoel! O certo é que eu tampouco!

 

O soldado, vaise, vaise,

vaise, lévano á guerra,

Quen sabe si volverá vivo

ou san para súa aldea.

Cale, miña nai, non chore

si da guerra volvo negro;

miña nai, eso que importa,

non morrin e sano quedo

---

[1] Ben sabido é que, en Bouzas e bisbarras estremeiras, un «faro» non é necesariamente o periódico que leva tal nome na súa cabeceira.

[2] (Si, don Paio. A mí también me sorprendió mucho que hubiera en la Legión cuatro tercios, no una Legión sino una coma treinta y tres, pero parece ser que lo de Tercio es más una reivindicación histórica y simbólica de Millán Astray, un homenaje a la gloria y el espíritu de aquellos legendarios "Tercios Viejos" de Flandes, más que una referencia directa a una división en tres partes.)